Amérika dölet ishliri ministirliqi Uyghurlar weziyiti heqqide mexsus bayanat berdi

Muxbirimiz irade
2018.04.20
RFA-muxbirliri-Amerika-Tashqi-Ishlar-Ministerligide.png Erkin asiya radi'osi muxbirliri amérika dölet ishliri ministirliqining axbarat élan qilish yighinida. 2018-Yili 19-aprél. Washin'gton, amérika.
RFA/Irade

Peyshenbe küni amérika dölet ishliri ministirliqi Uyghur élidiki weziyet heqqide mexsus bayanat bérip, xitay hökümitini Uyghurlargha yürgüzüwatqan bésim siyasetlirini derhal ayaghlashturushqa chaqirdi. Bu amérika hökümitining Uyghurlarning kishilik hoquq mesiliside hazirghiche bildürgen eng keskin bir ipadisi, dep qaralmaqta.

Amérika dölet ishliri ministirliqining bayanatchisi xezér nutrét teripidin bérilgen bayanatta munular tekitlendi: “Amérikining muweqqet mu'awin yardemchi dölet ishlar ministiri lawra ston bu heptining béshida xitaygha bérip, bizge xitaydiki kishini intayin bi'aram qilidighan bir weziyet heqqide qisqiche doklat berdi. Shinjangdiki zoriyip méngiwatqan bésim amérika hökümitining endishilirini yenimu kücheytmekte. Xitay hökümitining din we étiqad erkinlikige qiliwatqan chékidin ashqan bésimi bizni qattiq oylandurmaqta. Biz yene xitay hökümitining bashqa dölet hökümetlirige Uyghurlarni mejburi qayturushqa bésim qiliwatqanliqigha yaki chet'eldiki Uyghurlarning uruq-tughqanlirigha bésim qiliwatqanliqigha yéqindin diqqet qilmaqtimiz! xitay hökümitining keng kölemlik tutqun herikitini qanat yaydurushi we misli körülüp baqmighan nazaret we teqibni yolgha qoyushi bizning endishilirimizni téximu kücheytti. Biz xitay hökümitini eks tesir peyda qilidighan bundaq siyasetlirini derhal ayaghlashturushqa we xalighanche tutqun qilin'ghanlarni derhal qoyuwétishke chaqirimiz.” 

Peyshenbe künidiki axbarat élan qilish yighinigha erkin asiya radiyosi muxbirliri alahide teklip qilin'ghan bolup, ularning Uyghur élidiki a'ile tawabi'atlirining tehditke we tutqun'gha uchrash mesilisimu axbarat élan qilish yighinida tilgha élin'ghan yene bir muhim mesile idi. Xezér xanim meydandikilerge erkin asiya radiyosi muxbirlirini, ularning a'ile-tawabi'atlirining ularning amérikidiki kündilik xizmiti tüpeylidin xitay hökümitining tutqunigha uchrighanliqini tonushturup ötti. 

Xezér xanim mundaq dédi: “Men tünügün amérikida turushluq 6 neper muxbir bilen tonushtum. Ular bilen bir sa'etke yéqin paranglishish pursitige érishtim. Ularning a'ililirining béshigha kelgen künler kishining könglini tolimu yérim qilidu. Amérikidiki erkin asiya radi'osining bu muxbirliri mushu yerde olturghan hemminglar erkin-azade halda qiliwatqan kündilik xizmetni qilghanliqi üchün ularning Uyghur élidiki uruq-tughqanliri tutqun'gha uchrighan. Biz erkin asiya radi'osining qehriman zhurnalistlirining xizmitige minnetdarliq bildürüsh bilen birge, ularning mesilisini xitaygha dawamliq türde otturigha qoyidighanliqimizni tekitlep ötmekchimen.” 

Amérika hökümiti mushu bir hepte ichide Uyghurlarning weziyiti heqqidiki endishilirini bir qanche qétim küntertipke élip keldi. Melum bolushiche, yuqiridiki bu bayanat hazirghiche amérika hökümitining Uyghurlarning kishilik hoquq weziyitige bildürgen eng éniq we eng keskin ipadisi iken. Amérikidiki Uyghur adwokat nuriy türkel ependi bu bayanatning amérika tashqi siyasitige belgilik tesir körsitidighanliqini, buning ehmiyitining intayin chongluqini bildürdi. 

Kishilik hoquqni közitish teshkilatining xitay ishliri diréktori sofi richardson amérika dölet ishliri ministirliqining yuqiridiki bayanatini qarshi élish bilen birge, emdiki nöwet xitaygha tedbir élishta, dédi. U mundaq dédi: “Amérika dölet ishliri ministirliqining shinjang heqqidiki köz qarashlirini ipade qilishi bolupmu san-sanaqsiz kishining tutqun qilinishi heqqidiki endishilirini otturigha qoyushi kishini intayin ilhamlanduridighan bir ehwal. Emdiki so'al bolsa amérika hökümitining buninggha qandaq tedbir élishidur. Amérika hökümiti xitay hökümitining bu heriketliri üchün bir jaza tedbiri alamdu‏-qandaq? menche bu weziyetni özgertishtiki birdin-bir usul uninggha derhal bir tedbir élishtur.” 

Derweqe, amérikining muweqqet mu'awin yardemchi dölet ishlar ministiri lawra ston charshenbe küni béyjingda qilghan sözide amérika hökümitining Uyghurlarning kishilik hoquqini depsende qilghan xitay emeldarlirini “Magnétskiy qanuni” bilen jazalishi mumkinlikini bildürgen. U muxbirlargha bayanat élan qilip, xitayning Uyghur aptonom rayonida az dégende “On minglighan” Uyghur we bashqa musulmanlarni “Yépiq terbiyilesh lagérliri” gha qamighanliqini, amérikining buningdin chongqur endishe qiliwatqanliqini bildürgen. Eng muhimi u, amérika hökümitining “Xelq'ara magnétskiy qanuni” ni ishqa sélip, Uyghurlarning kishilik hoquqini depsende qilishqa ishtirak qilghan xitay emeldarlirini jazalishi mumkinlikini bildürgen. 

Sofi richardson xanim bolsa Uyghur élidiki mesililer hel bolmighuche amérikining xitay bilen söhbet ötküzmesliki kéreklikini bildürdi. U sözide “Menche, amérika hökümiti amérikadiki Uyghurlarning yurtida tutqun qilin'ghan uruq-tughqanlirini birmu-bir tizimlap chiqishi kérek. Buni xitaygha bildürüshi kérek. Andin qachan Uyghur élida körülüwatqan mesililer hel bolmighuche, xitay bilen dawam qilip kéliwatqan söhbetlirini toxtitishi kérek,” dédi. 

Téxi yéqinda, amérika kéngesh palata ezasi marko rubiyo we amérika awam palata ezasi kiris simis amérikining béyjingdiki bash elchisi térry brandstandqa mektup yézip, uning Uyghur rayonidiki “Yépiq terbiyilesh lagérliri” ni tekshürüp chiqishini telep qilghan. Ular mektubida bash elchi brandstandning Uyghurlarni depsende qiliwatqan xitay emeldarlirining uchurini toplishini we amérika dölet ishlar ministirliqining “Magnétskiy qanuni” gha asasen bu emeldarlarning tizimlikini turghuzup, ularni jazalishini telep qilghan.

Nuriy türkel ependi bolsa amérika dölet ishliri ministirliqi teripidin bériliwatqan yuqiridiki bayanatlarning siyasetke aylinish éhtimalining yükseklikini bildürüp, buni amérikaning tashqi siyasiti, xitay bilen bolghan alaqilirige munasiwetlik kün tertiplirige tesir körsitidighan “Bösüsh xaraktérlik bir bayanat,” dep sherhlidi. U shundaqla amérika hökümitining bu mesilidiki bundaq éniq pozitsiyisining bashqa démokratik ellergimu tesir körsitidighanliqini eskertip, “Bu intayin ümidlinerlik bir tereqqiyat,” dédi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.