Америка - хитай кишилик һоқуқ сөһбитидә уйғур мәсилиси тилға елинди

Америка-хитай кишилик һоқуқ сөһбити һәққидә бүгүн америка дөләт ишлири министирлиқи мәхсус баянат елан қилди. Америка дөләт ишлар министирлиқиниң кишилик һоқуқ, демократийә ишлириға мәсул ярдәмчи дөләт ишлар министири том малиновиски бүгүнки баянатида, сөһбәттә оттуриға қоюлған мәсилиләрни тонуштуруп өтти вә мухбирларниң соаллириға җаваб бәрди.

Һөрмәтлик радио аңлиғучилар, америка - хитай кишилик һоқуқ сөһбитиниң 19 - нөвәтлики америка дөләт ишлири министирлиқиниң саһибханлиқида вашиңгтонда өткүзүлгән иди. Бүгүн, америка дөләт ишлар министирлиқиниң кишилик һоқуқ, демократийә ишлириға мәсул ярдәмчи дөләт ишлар министири том малиновиски йиғинда оттуриға қоюлған мәсилиләр үстидә ахбаратқа мәлумат бәрди. Баянат җәрянида уйғурларниң мәсилиси бир қанчә орунда тилға елинди.

Том малиновиски мухбирларға икки тәрәпниң диалогида алди билән хитайда қолға елинған 250 нәпәрдин артуқ кишилик һоқуқ паалийәтчиси, адвокатлар вә уларниң аилә әзалириниң тутқун қилиниши, сораққа қилиниш мәсилисини оттуриға қойғанлиқини билдүрди. У сөзидә буларниң ичидә бир қисимлири қоюветилгән болсиму, әмма қалғанлириниң йәнила түрмидә икәнликини, буларниң бәзилириниң һәтта телевизийидә мәҗбурий җинайитини тонутуп, сөзлитилгәнликини ейтип “биз бундақ һәрикәтләрниң хитайниң өз җинайи қанунлириғиму уйғун әмәсликини ейиттуқ, хитайда тинчлиқ билән өзиниң көз қаришини ипадилигәнләрни, наразилиқ намайиши қилғанларни қолға елиш, уларни җимиқтуруш арқилиқ әмәлийәттә техиму зор иҗтимаий муқимсизлиққа асас яритиватқанлиқини агаһландурдуқ”деди.

Том малиновискиниң ейтишичә улар йәнә, йиғинда хитайда йеқинда мақулланған дөләт бихәтәрлики қануни вә мақуллиниш алдида турған террорлуққа қарши туруш қануни қатарлиқларниң тинчлиқ билән өзини ипадә қилиш, сөз - пикир әркинликини техиму илгириләп чәклимә астиға алидиғанлиқини, шуңа бу қанунларниң әмәлдин қалдурулуши керәкликини оттуриға қойған. У тинчлиқ билән өзиниң пикрини баян қилғанлиқи үчүн түрмигә елинған лю шавбо вә 71 яшлиқ аял мухбир гавйүни тилға алған.

Улар йәнә йиғинда террорлуққа қарши турушниң сүйистимал қилиниш мәсилисини оттуриға қойған. Том малиновискиниң ейтишичә, америка хитайға террорлуқ билән тинчлиқ арқилиқ өзиниң қарши пикрини ипадә қилиш вә дини етиқадни террорлуқ билән охшаш орунға қоюп муамилә қилишниң хәтәрлик икәнликини әскәрткән. Малиновиски бу һәқтә тохтилип мундақ деди :

- Биз хитай һөкүмитиниң шинҗаңға охшаш аз санлиқ милләт районлири билән диалог қурушиниң интайин муһимлиқини әскәрттуқ һәм шундақла илһам тохтиға охшаш һөкүмәт билән уйғур хәлқи оттурисида көврүклүк рол ойнап, юқиридики рәһбәрләрниң шинҗаңдики наразилиқниң йилтизини көрүп йетип, шуниңға қарита мувапиқ сиясәт чиқиришида һәл қилғуч рол ойнайдиған бундақ кишиләрниң қамаққа елишниң қанчилик дәриҗидә хәтәрлик икәнликини әскәрттуқ.

Том малиновиски сөзи ахирида йәнә, хитай һөкүмитини тибәт роһаний даһийси далай лама билән болған сөһбәтни әслигә кәлтүрүп, райондики җиддийчиликни пәсәйтидиған қәдәмләр ташлашқа чақирғанлиқи билдүрди.

Том малиновиски йиғинда оттуриға қоюлған темиларни қисқичә бир тонуштуруп өткәндин кейин мухбрларниң соал - җаваб қисми башланди. Алди билән микрофонни хитай күндилик гезитиниң мухбири чен вейхуа алди. У муавин министир том малиновискидин сиз юқирида диалогда америка тәрәп оттуриға қойған мәсилиләрни дәп өттиңиз, хитай вәкилләр немә мәсилиләрни оттуриға қойди. Уларму силәрниң кишилик һоқуқ мәсилиләңләрни оттуриға қойдиму? мәсилән майкил бровнниң өлүми болсун, фергусундики сақчиларниң зораванлиқи болсун. Бу мәсилиләрни хитай тәрәп оттуриға қойдиму, силәрму уларниң тәнқидлирини аңламсиләр, дәп сориди.

Буниңға том малнивиски мундақ җаваб бәрди :

- Мән диалогниң бешидила әскәртип өткән. Америка тәнқидләргә һәрвақит очуқ. Америка һечқачан өзини мукәммәл, дәп баққан әмәс. Гәрчә диалогниң мутләқ көп қисми хитайдики мәсилиләр үстидә болған болсиму, дәрвәқә хитай тәрәпму бир қанчә мәсилини оттуриға қойған болди. Мәсилән, улар йеқинқи сақчиларниң зораванлиқи мәсилисини, фергусун мәсилисини очуқ оттуриға қойди. Рас гәп қилсам бу маңа наһайити қизиқарлиқ билинди. Чүнки хитай вәкилләр һәммиси “биз вәқәни теливизордин көрдуқ” деди. Мән уларға җаваб берип “вәқәниң пүтүн җәряни дәл силәр телевизорда көргәндәк. Чүнки хитай мәркизи телевизийиси вәқә нәқ мәйданида баштин - ахир туруп вәқәни сүрәткә елишқа мувәппәқ болалиди. Әмма хитайда бирәр вәқә йүз бәргәндә хәлқара мәтбуатларниң бундақ пурсәткә еришәлмәйду. Мәсилән, тибәттә вә уйғур елидә вә яки башқа җайларда бир вәқә йүз бәрсә һечким у йәргә баралмайду. Йәнә шуни сорап бақай, америка һөкүмити майкил бровнниң адвокатини қолға алдиму? яки бу йүз бәргән қалаймиқанчилиқни видиоға, рәсимгә тартқанларни қолға алдиму?”

Том малиновиски хитай мухбирға бериватқан җавабини давам қилип, хитайда йеқинда нурғун адвокатларниң қолға елинғанлиқини, буниң сақчи зораванлиқида өлгән бир кишиниң даваси билән башланғанлиқини, вәқәни сүрәткә алған кишиниң қолға елинғанлиқини, униң адвокатиниңму кейин қолға елинғанлиқини, әрзнамигә қол қойған 159 вә башқа адвокатларниңму қолға елинғанлиқини мисал қилип көрсәтти вә мундақ деди :

- Шуңа мән хитай һәйәттин соридим, әгәр биз бу йәрдә вәқәләрни мушундақ бир тәрәп қилған болсақ у һалда нәтиҗә немә болатти. Әлвәттә америка йүзлиниватқан риқабәтләр оттуриға қоюлуши керәк. Бизниң җавабимиз ениқ. Биздә хәлқ өзиниң наразилиқини ипадиләп, қануний йоллар арқилиқ, ахбарат арқилиқ вә әркин муназирә арқилиқ униңға дава тапидиған система мәвҗут. Хитайда мәсилә яритиватқан нәрсә, дәл мана мушундақ бир системиниң йоқлуқидин биз вақтимизниң көпини хитайдики мәсилиләрни сөзләшкә сәрп қилдуқ.

Ройтерс агентлиқиниң мухбири ши җинпиңниң зияритидә кишилик һоқуқ мәсилисиниң күн тәртипкә елинип - елинмайдиғанлиқини сориди. Малиновски буниңға җавабән кишилик һоқуқ мәсилисиниң бу нөвәт америка - хитай дөләт рәһбәрлириниң учришишида чоқум оттуриға қоюлидиғанлиқини тәкитлиди. У бу йәрдә гәрчә ши җинпиң билән музакирилишидиған башқа нурғун муһим темилар болсиму, әмма кишилик һоқуқниңму америка үчүн муһим мәсилә икәнликини, чүнки кишилик һоқуқ хатирисиниң башқа нурғун саһәләргә берип тақишидиғанлиқини әскәртти.

Кейин хитай хәлқ гезитиниң бир мухбири соал сорап, балтиморда вә фергусундики вәқәләрдин көрүнгинидәк, америкидики қара тәнликләрниң наразилиқи бәк күчлүктәк туриду. Улар өзлиригә ирқий айримичилиқ қилиниватқанлиқини илгири сүрмәктә. Америка һөкүмити бу хил кәмситишни йоқитиш үчүн қандақ тәдбирләрни алмақчи, дәп сориди. Том малиновски буниңға җаваб берип, әслидә бу мәсилини сиз адаләт министирликимиздин сорисиңиз техиму толуқ җавабқа еришәләйттиңиз, лекин мән бу қетимқи диалогқа мунасивәтлик қисмиға җаваб берәй. Һәр бир җәмийәттә бундақ мурәккәп мәсилиләр мәвҗут болғинидәк, бу мәсилиләрниңму һәл қилиш чариси алди билән шу мәсилиниң мәвҗутлиқини етирап қилиш билән башлиниду. Мәсилигә чирақ йеқип, зади у йәрдә немә болуватқанлиқини көрүш, ахбаратниң мәсилини дәхли - тәрузсиз ашкарилиялиши, қолға елинип кетәрмәнму, дегән бесим болмай туруп ашкариялиши, зиянкәшликкә учриғучиниң қануний йоллар арқилиқ һоқуқини издәп, мустәқил бир сот нәтиҗисигә еришиши, адвокатлириниңму җазалинип кетишидин қорқмаслиқи, кишиләрниң өз наразилиқини қорқмай кочиларға чиқип намайиш қилалишидур. Бу нәрсиләр болмай туруп, һөкүмәтни қарар елишқа мәҗбурлайдиған җамаәт пикри шәкиллинәлмәйду. Худди биз америкида көргәндәк юқиридики һоқуқлар һәммиси биздә мәвҗут туруп биз йәнә бир қисим қийинчилқиларни баштин кәчүрүватимиз. Әмма, сәндә бу асасий һоқуқларму йоқ болса, у һалда сән мәсилини һәл қилиштин сөзму ачалмайсән. Бизниң шинҗаң вә тибәтниң вәзийити һәққидики әндишилиримизму дәл у йәрдики хәлқниң наразилиқини ипадиләйдиған юқириқидикидәк системилардин мәһрум болушидур.