Amérika - xitay kishilik hoquq söhbitide Uyghur mesilisi tilgha élindi

Amérika-xitay kishilik hoquq söhbiti heqqide bügün amérika dölet ishliri ministirliqi mexsus bayanat élan qildi. Amérika dölet ishlar ministirliqining kishilik hoquq, démokratiye ishlirigha mes'ul yardemchi dölet ishlar ministiri tom malinowiski bügünki bayanatida, söhbette otturigha qoyulghan mesililerni tonushturup ötti we muxbirlarning so'allirigha jawab berdi.

Hörmetlik radi'o anglighuchilar, amérika - xitay kishilik hoquq söhbitining 19 - nöwetliki amérika dölet ishliri ministirliqining sahibxanliqida washinggtonda ötküzülgen idi. Bügün, amérika dölet ishlar ministirliqining kishilik hoquq, démokratiye ishlirigha mes'ul yardemchi dölet ishlar ministiri tom malinowiski yighinda otturigha qoyulghan mesililer üstide axbaratqa melumat berdi. Bayanat jeryanida Uyghurlarning mesilisi bir qanche orunda tilgha élindi.

Tom malinowiski muxbirlargha ikki terepning di'alogida aldi bilen xitayda qolgha élin'ghan 250 neperdin artuq kishilik hoquq pa'aliyetchisi, adwokatlar we ularning a'ile ezalirining tutqun qilinishi, soraqqa qilinish mesilisini otturigha qoyghanliqini bildürdi. U sözide bularning ichide bir qisimliri qoyuwétilgen bolsimu, emma qalghanlirining yenila türmide ikenlikini, bularning bezilirining hetta téléwiziyide mejburiy jinayitini tonutup, sözlitilgenlikini éytip “Biz bundaq heriketlerning xitayning öz jinayi qanunlirighimu uyghun emeslikini éyittuq, xitayda tinchliq bilen özining köz qarishini ipadiligenlerni, naraziliq namayishi qilghanlarni qolgha élish, ularni jimiqturush arqiliq emeliyette téximu zor ijtima'iy muqimsizliqqa asas yaritiwatqanliqini agahlandurduq”dédi.

Tom malinowiskining éytishiche ular yene, yighinda xitayda yéqinda maqullan'ghan dölet bixeterliki qanuni we maqullinish aldida turghan térrorluqqa qarshi turush qanuni qatarliqlarning tinchliq bilen özini ipade qilish, söz - pikir erkinlikini téximu ilgirilep cheklime astigha alidighanliqini, shunga bu qanunlarning emeldin qaldurulushi kéreklikini otturigha qoyghan. U tinchliq bilen özining pikrini bayan qilghanliqi üchün türmige élin'ghan lyu shawbo we 71 yashliq ayal muxbir gawyüni tilgha alghan.

Ular yene yighinda térrorluqqa qarshi turushning süy'istimal qilinish mesilisini otturigha qoyghan. Tom malinowiskining éytishiche, amérika xitaygha térrorluq bilen tinchliq arqiliq özining qarshi pikrini ipade qilish we dini étiqadni térrorluq bilen oxshash orun'gha qoyup mu'amile qilishning xeterlik ikenlikini eskertken. Malinowiski bu heqte toxtilip mundaq dédi :

- Biz xitay hökümitining shinjanggha oxshash az sanliq millet rayonliri bilen di'alog qurushining intayin muhimliqini eskerttuq hem shundaqla ilham toxtigha oxshash hökümet bilen Uyghur xelqi otturisida köwrüklük rol oynap, yuqiridiki rehberlerning shinjangdiki naraziliqning yiltizini körüp yétip, shuninggha qarita muwapiq siyaset chiqirishida hel qilghuch rol oynaydighan bundaq kishilerning qamaqqa élishning qanchilik derijide xeterlik ikenlikini eskerttuq.

Tom malinowiski sözi axirida yene, xitay hökümitini tibet rohaniy dahiysi dalay lama bilen bolghan söhbetni eslige keltürüp, rayondiki jiddiychilikni peseytidighan qedemler tashlashqa chaqirghanliqi bildürdi.

Tom malinowiski yighinda otturigha qoyulghan témilarni qisqiche bir tonushturup ötkendin kéyin muxbrlarning so'al - jawab qismi bashlandi. Aldi bilen mikrofonni xitay kündilik gézitining muxbiri chén wéyxu'a aldi. U mu'awin ministir tom malinowiskidin siz yuqirida di'alogda amérika terep otturigha qoyghan mesililerni dep öttingiz, xitay wekiller néme mesililerni otturigha qoydi. Ularmu silerning kishilik hoquq mesililenglerni otturigha qoydimu? mesilen maykil brownning ölümi bolsun, férgusundiki saqchilarning zorawanliqi bolsun. Bu mesililerni xitay terep otturigha qoydimu, silermu ularning tenqidlirini anglamsiler, dep soridi.

Buninggha tom malniwiski mundaq jawab berdi :

- Men di'alogning béshidila eskertip ötken. Amérika tenqidlerge herwaqit ochuq. Amérika héchqachan özini mukemmel, dep baqqan emes. Gerche di'alogning mutleq köp qismi xitaydiki mesililer üstide bolghan bolsimu, derweqe xitay terepmu bir qanche mesilini otturigha qoyghan boldi. Mesilen, ular yéqinqi saqchilarning zorawanliqi mesilisini, férgusun mesilisini ochuq otturigha qoydi. Ras gep qilsam bu manga nahayiti qiziqarliq bilindi. Chünki xitay wekiller hemmisi “Biz weqeni téliwizordin körduq” dédi. Men ulargha jawab bérip “Weqening pütün jeryani del siler téléwizorda körgendek. Chünki xitay merkizi téléwiziyisi weqe neq meydanida bashtin - axir turup weqeni süretke élishqa muweppeq bolalidi. Emma xitayda birer weqe yüz bergende xelq'ara metbu'atlarning bundaq pursetke érishelmeydu. Mesilen, tibette we Uyghur élide we yaki bashqa jaylarda bir weqe yüz berse héchkim u yerge baralmaydu. Yene shuni sorap baqay, amérika hökümiti maykil brownning adwokatini qolgha aldimu? yaki bu yüz bergen qalaymiqanchiliqni widi'ogha, resimge tartqanlarni qolgha aldimu?”

Tom malinowiski xitay muxbirgha bériwatqan jawabini dawam qilip, xitayda yéqinda nurghun adwokatlarning qolgha élin'ghanliqini, buning saqchi zorawanliqida ölgen bir kishining dawasi bilen bashlan'ghanliqini, weqeni süretke alghan kishining qolgha élin'ghanliqini, uning adwokatiningmu kéyin qolgha élin'ghanliqini, erznamige qol qoyghan 159 we bashqa adwokatlarningmu qolgha élin'ghanliqini misal qilip körsetti we mundaq dédi :

- Shunga men xitay hey'ettin soridim, eger biz bu yerde weqelerni mushundaq bir terep qilghan bolsaq u halda netije néme bolatti. Elwette amérika yüzliniwatqan riqabetler otturigha qoyulushi kérek. Bizning jawabimiz éniq. Bizde xelq özining naraziliqini ipadilep, qanuniy yollar arqiliq, axbarat arqiliq we erkin munazire arqiliq uninggha dawa tapidighan sistéma mewjut. Xitayda mesile yaritiwatqan nerse, del mana mushundaq bir sistémining yoqluqidin biz waqtimizning köpini xitaydiki mesililerni sözleshke serp qilduq.

Roytérs agéntliqining muxbiri shi jinpingning ziyaritide kishilik hoquq mesilisining kün tertipke élinip - élinmaydighanliqini soridi. Malinowski buninggha jawaben kishilik hoquq mesilisining bu nöwet amérika - xitay dölet rehberlirining uchrishishida choqum otturigha qoyulidighanliqini tekitlidi. U bu yerde gerche shi jinping bilen muzakirilishidighan bashqa nurghun muhim témilar bolsimu, emma kishilik hoquqningmu amérika üchün muhim mesile ikenlikini, chünki kishilik hoquq xatirisining bashqa nurghun sahelerge bérip taqishidighanliqini eskertti.

Kéyin xitay xelq gézitining bir muxbiri so'al sorap, baltimorda we férgusundiki weqelerdin körün'ginidek, amérikidiki qara tenliklerning naraziliqi bek küchlüktek turidu. Ular özlirige irqiy ayrimichiliq qiliniwatqanliqini ilgiri sürmekte. Amérika hökümiti bu xil kemsitishni yoqitish üchün qandaq tedbirlerni almaqchi, dep soridi. Tom malinowski buninggha jawab bérip, eslide bu mesilini siz adalet ministirlikimizdin sorisingiz téximu toluq jawabqa érisheleyttingiz, lékin men bu qétimqi di'alogqa munasiwetlik qismigha jawab bérey. Her bir jemiyette bundaq murekkep mesililer mewjut bolghinidek, bu mesililerningmu hel qilish charisi aldi bilen shu mesilining mewjutliqini étirap qilish bilen bashlinidu. Mesilige chiraq yéqip, zadi u yerde néme boluwatqanliqini körüsh, axbaratning mesilini dexli - teruzsiz ashkariliyalishi, qolgha élinip kétermenmu, dégen bésim bolmay turup ashkariyalishi, ziyankeshlikke uchrighuchining qanuniy yollar arqiliq hoquqini izdep, musteqil bir sot netijisige érishishi, adwokatliriningmu jazalinip kétishidin qorqmasliqi, kishilerning öz naraziliqini qorqmay kochilargha chiqip namayish qilalishidur. Bu nersiler bolmay turup, hökümetni qarar élishqa mejburlaydighan jama'et pikri shekillinelmeydu. Xuddi biz amérikida körgendek yuqiridiki hoquqlar hemmisi bizde mewjut turup biz yene bir qisim qiyinchilqilarni bashtin kechürüwatimiz. Emma, sende bu asasiy hoquqlarmu yoq bolsa, u halda sen mesilini hel qilishtin sözmu achalmaysen. Bizning shinjang we tibetning weziyiti heqqidiki endishilirimizmu del u yerdiki xelqning naraziliqini ipadileydighan yuqiriqidikidek sistémilardin mehrum bolushidur.