Худсон ақиллар мәркизидә өткүзүлгән уйғурлар һәққидики йиғинида елип берилған муһакимиләр

Вашингтон шәһиридики әң чоң ақиллар амбириниң бири болған худсон мәркизидә уйғурлар җәмийити нөвәттә дуч келиватқан мәсилиләр һәмдә буниң дуня үчүн немиләрдин дерәк бериши һәққидә ечилған мәхсус муһакимә йиғинидин көрүнүш. 2019-Йили 6-феврал.

Йиғинға иштирак қилған бир қисим уйғурлар худсон институтиниң башлиқи кеннетһ веинстеин әпәнди билән йиғиндин кейин хатирә рәсимгә чүшти. 2019-Йили 6-феврал, вашингтон.

Уйғурлар дияридики зор тутқун вә лагерлар мәсилиси хәлқарада барғансери кәң миқяста билинишкә башлиғанда вашингтон шәһиридики даңлиқ ақиллар мәркәзлиридин болған худсон институтида мушу мәсилиләрни муһакимә қилиш үчүн мәхсус бир мәйдан йиғин уюштурулди. Бу қетимқи муһакимә йиғинида нуқтилиқ қилип хитай компартийәсиниң нөвәттә пүткүл уйғур диярини “сақчи дөлити” гә айландуруп болғанлиқидәк реаллиқниң әмдиликтә әркинлик , демократийә вә қанун арқилиқ капаләткә игә қилинған ғәрб дуняси үчүн немидин дерәк беридиғанлиқи муһакимә қилинди.

Бу қетимқи муһакимә йиғининиң ечилиш нутқини сөзләшкә америка кеңәш палата әзалиридин том каттон тәклип қилинған иди. У алди билән нөвәттә хитай һөкүмитиниң пүтүн дунядики әркинликкә тоюнған җәмийәтләр үчүн әң зор тәһдит болуп қалғанлиқини тәкитләп, буниң пүтүн инсанийәт диққәт қилишқа тегишлик бир мәсилә икәнликини ишарә қилди. У шуниңдин кейин нөвәттә хитай һөкүмитиниң қаттиқ назарәт системиси үстидә мәвҗут болуватқанлиқини, буниң җорҗи орвелниң “1984” намлиқ романидики дөләт һакимийити пүткүл пуқраларниң иш-һәрикитидин тартип уларниң ой-хияллириғичә назарәт вә контрол қилиштәк әһвалниң әйнән тәкрарлиниши икәнликини сөзләп өтти. Шуниңдәк хитай комунизиминиң бу хилдики зулумини уйғурлардинму бәкрәк тартқан башқа бир хәлқниң йоқлиғини тәкитлиди. Шуниңдәк аз дегәндиму 800 миңдин бирнәччә милйонғичә уйғурниң гулаг шәклидики лагерларға қамалғанлиқини буниңға мисал кәлтүрди.

У сөзиниң давамида йеқинда америка дөләт мәҗлисидә лагерлар мәсилиси һәққидә гуваһлиқ бәргән меһригүл турсунниң баянлирини нәқил кәлтүргәч лагерлардики қабаһәт, уйғурларниң диний етиқадини хитай компартийәсигә болған чоқунушқа йәңгүшләш урунушини йиғин әһлигә җанлиқ тәсвирләп бәрди. Шуниңдәк хитай һөкүмити “шинҗаң” дәп атаватқан хитайдики әң бай, истратегийәлик орни әң муһим болған бу районниң “йеңи чегра” дегән мәнисидинла бу маканниң һазир қандақ сиясий муһитта мәвҗут болуватқанлиқини биливелишқа болидиғанлиқини ейтип келип нәнси плоси, брад пит, харрисон форд қатарлиқ сиясийонлар вә һолливод чолпанлириниң оттуриға чиқиши билән тибәтләр мәсилисиниң америка җамаитигә хели балдурла аңлитилғанлиқини, әмди бу даңдар затларниң охшаш зулумни һәссиләп тартиватқан уйғурлар үчүнму оттуриға чиқип сөз қилидиған пәйтиниң йетип кәлгәнликини алаһидә тәкитлиди.

У сөзиниң ахирида хитай һөкүмитиниң “йеңи йипәк йоли” бәрпа қилиш намида “тәрбийәләш лагери” ни йеңи модел сүпитидә дуняға “експорт” қиливатқанлиқини, бу қабаһәт сәвәбидин аллиқачан америкиниң “йешил карта” сини алған хели көп сандики кишиләрниң уйғурлар дияридики лагерларға бәнд қиливетилгәнликини, нөвәттә буниң ашу кишиләрдин башқа хоңкоң вә росийәдики аһалиниңму бешиға келиш алдида туруватқанлиқини, хитайниң уйғурлар дияридики зулум вә бастуруш һәрикәтлири аллиқачан америка вә униң иттипақдашлири үчүн бир йеңи хирис болуп оттуриға чиқиватқанлиқини сөзләп келип нөвәттә өзи имза қоюшқа қатнашқан “уйғур кишилик һоқуқ қанун лайиһәси” ниң буниңдики бир муһим тәдбир икәнликини қәйт қилип өтти. Шуниң билән биргә хитай һөкүмиитниң пүтүн дуняни бир чоң балайи-апәткә гириптар қилишниң қәстигә чүшкәнликини, уларниң уйғурларға қиливатқанлириниң маһийәттә комунизиминиң рәзилликкә толған “һәқиқәт” лириниң әпти-бәширисини мәдәнийәт дунясиға йәнә бир қетим ечип бәргәнликини, шуниң үчүн бу мәсилидә пүтүн дуня “изчил” вә “үнлүк” йосунда сөз қилиши лазимлиқини билдүрди.

Ечилиш нутқидин кейин бүгүнки муһакимә йиғиниң риясәтчиси ерик бравн сөз елип, йиғин әһлигә уйғурлар дияриниң һазирқи омуми әһвалини тонуштуруп чиқти. Андин бүгүнки муһакимә йиғининиң әзиз меһманлиридин бири, д у қ ниң рәиси долқун әйсани сөзгә тәклип қилди.

Долқун әйса алди билән бу қетимқи муһакимә йиғининиң 1997-йилидики ғулҗа “5-феврал паҗиәси” ниң 22 йиллиқ хатирисигә тоғра келип қалғанлиқини тәкитлигәч, уйғурлар диярида өткән 20 йил мабәйнидә оттуриға чиққан сиясий вәзийәтни омумий җәһәттин бир әсләп чиқти. Җүмлидин 1980-йилларниң ахирлири уйғур оқуғучилар һөкүмәткә тәләп қоюш намайишини тәшкиллисә уларға әйни вақитта мәктәптин қоғлаш җазаси берилгәнликини, һазир болса намайиш қилиш түгүл, һөкүмәт бекитип бәргән өлчәмдин сәл башқичә хиял сүрүп беқишни ойлиған кишиләрниң лагерларға қамилидиғанлиқини, мушуниң өзидин хитай компартийәсиниң өткән 30 йил мабәйнидә уйғурлар дияридики сиясәт вә контроллуқни қайси дәриҗидә күчәйткәнликини көрүвелишқа болидиғанлиқини тәкитлиди.

Шуниң билән биргә өзиниң шәхсий кәчүрмишлиригә бирләштүргән һалда хитай һөкүмитиниң хәлқарадики террорлуққа қарши туруш долқунини суйиистемал қилип, уйғурларни тәдриҗий һалда йоқитиш нишаниға айландурғанлиқини, хитай һөкүмити нөвәттә иҗра қиливатқан бастуруш сиясәтлириниң қандақтур йеңи һадисә әмәсликини, әксичә буниң хитай компартийәси өткән атмиш йил мабәйнидә бошашмастин иҗра қилип кәлгән уйғурларни ассимилятсийә қилип йоқитиш тәдбириниң юқири пәллиси икәнликини, шуңа әмди уйғурлар дияриға хәлқаралиқ тәкшүрүш өмики әвәтиш, шундақла америка башчилиқидики демократик әлләрниң бу хил рәзилликни тосуш үчүн әмили һәрикәт қоллинидиған пәйти кәлгәнликини алаһидә тәкитлиди.

Хитай һөкүмитиниң хәлқарадики чоң тәшкилатлар, җүмлидин б д т арқилиқ өзиниң уйғурларни бастуруш һәрикитини қандақ қилип “һәққаний” һәрикәт шәклидә пәрдазлиши тоғрисида гәп болғанда бүгүнки йиғинниң әзиз меһманлиридин а қ ш ниң б д т турушлуқ иқтисад вә иҗтимаий ишлар вәкили келлей курий ханим хитайниң бу қетимму кона усулни қоллинип дәсләп 800 миңдин икки милйонғичә уйғур қамалған лагерлар мәсилисини инкар қилғанлиқини, буниң әмәлийәттә һазирқи дуняда авам пуқраларни әң зор санда қамаққа елиш қилмиши икәнликини, кейинчә полаттәк пакитлар алдида тактикисини өзгәртип бу лагерларни пәрдазлашқа өткәнликини, шуниң билән биргә ислам әллирини асас қилған 12 дөләтниң дипломатлирини тәклип қилип “лагерларни екскурсийә қилдуруш” арқилиқ ташқи дуняға өзлириниң “терорчиларни өлтүрүветиш орниға уларни тәрбийәләш” билән мәшғул болуватқанлиқи һәққидә бир қатар ялғанларни тарқатқанлиқини баян қилди.

Келлей куррий ханим буниңға улапла хитай һөкүмитиниң хәлқара җамаәтни алдаш үчүн бир қатар ялғанларни базарға салғанлиқини, шуниң билән биргә шунчә күлкилик болған бу ялғанларни бир қисим кишиләрниң илаҗиниң йоқидин қобул қилишқа мәҗбур болуватқанлиқини ейтип келип, бу җәһәттә мәвҗут болуватқан төт чоң хата қарашни тәкитләп өтти. Шу қатарда лагерларни “кәспий тәрбийәләш мәктипи” дәп аташқа ишәнмәслик лазимлиқини, чүнки бу лагерларниң “мәктәп” кә әмәс, бәлки әң вәһший түрмиләргә охшайдиғанлиқини, бу җайдики кишиләрниң қандақ роһий вә җисманий қийнақларға дуч келидиғанлиқини, йәнә келип бу лагерларға соланғанлар арисида шунчә зор санда алий мәлуматлиқ юқири дәриҗилик уйғур зиялийлириниң барлиқини баян қилди. Шуниңдәк хитай һөкүмитиниң “террорлуққа вә әсәбийликкә қарши туруш һәрикити” билән шуғуллиниватқанлиқи һәққидики ялғанлириға ишәнмәслик лазимлиқини, һазир уйғур болушниң өзи хитай һөкүмитиниң нәзиридә җинайәткә айлинип болғанлиқини, йәнә келип хитайниң зулуми маһийәттә әсәбийликкә земин һазирлаватқанлиқини баян қилип, лагер сиртидики уйғурларниң шараити әмәлийәттә лагерниң ичидикиләрдин пәрқ қилмайдиғанлиқини, мушундақ бир омумий реаллиқ бәш қолдәк айдиң болуватқанда америка вә башқа ислам әллириниң бирликтә бу хил қәбиһ қилмишқа қарита ортақ чара қоллиниши лазимлиқини билдүрди.

Нөвәттә хитай һөкүмитиниң уйғурларни лагерларға қамивелишиға мас һалда иҗра қиливатқан “юмшақ” шәкилдики бастуруш сиясәтлири һәққидә әнглийәдики ноттиңхам университетиниң дотсенти раян сам муһим пикирләрни қилди. У лагерларға мунасивәтлик әһвалларниң әң йеқинқи тәрәққияти сүпитидә һазир хитай һөкүмитиниң уйғурларни контрол қилишниң йеңи чариси үчүн “туғқан болуш” намида бир милйондин артуқ хитай кадирни уйғурларниң өйлиридә турушқа орунлаштурғанлиқини, буларниң уйғур аилилиридики йемәк-ичмәктин тартип ухлашқичә болған барлиқ хусусий паалийәтләрни көзитишкә мәсул болғанлиқини сөзләп бәрди. Шуниң билән биргә хитай һөкүмитиниң уйғурлар дияридики аталмиш “террорлуққа қарши туруш” тәдбирлирини өгиниш үчүн хоңкоң вә ниңшя қатарлиқ җайлардин өмәкләр әвәтиливатқанлиқини, лагерларда болса нөвәттә мәҗбурий шәкил алған һәқсиз әмгәкләрниң омумлишиватқанлиқини баян қилип, нөвәттә қандақ қилғанда дуняви миқяста бирликкә кәлгән “иттипақдашлиқ” һасил қилип, хитайниң уйғурларни бастурушини чәкләшкә болидиғанлиқи һәққидә өз қарашлирини оттуриға қойди.

Йиғин ахирида тамашибинлар өзлири қизиққан темилар бойичә бәс-бәстә соаллар сориди. Меһманларму соалларға тегишлик җаваб бәрди. Бу қетимқи йиғинға вашингтон шәһиридики бир қисим уйғур җамаити, шуниңдәк һәр саһә кишилири вә дипломатлар қатнашти.