Xudson aqillar merkizide ötküzülgen Uyghurlar heqqidiki yighinida élip bérilghan muhakimiler

Muxbirimiz eziz
2019.02.07
Xudson-merkizi-uyghur-mesilisi-amerika-kengesh-palata-ezasi-tom-cotton.jpg Washin'gton shehiridiki eng chong aqillar ambirining biri bolghan xudson merkizide Uyghurlar jem'iyiti nöwette duch kéliwatqan mesililer hemde buning dunya üchün némilerdin dérek bérishi heqqide échilghan mexsus muhakime yighinida amérika kéngesh palata ezaliridin tom katton échilish nutqi sözlidi. 2019-Yili 6-féwral.
RFA/Eziz

Uyghurlar diyaridiki zor tutqun we lagérlar mesilisi xelq'arada barghanséri keng miqyasta bilinishke bashlighanda washin'gton shehiridiki dangliq aqillar merkezliridin bolghan xudson institutida mushu mesililerni muhakime qilish üchün mexsus bir meydan yighin uyushturuldi. Bu qétimqi muhakime yighinida nuqtiliq qilip xitay kompartiyesining nöwette pütkül Uyghur diyarini “Saqchi döliti” ge aylandurup bolghanliqidek ré'alliqning emdilikte erkinlik , démokratiye we qanun arqiliq kapaletke ige qilin'ghan gherb dunyasi üchün némidin dérek béridighanliqi muhakime qilindi.

Bu qétimqi muhakime yighinining échilish nutqini sözleshke amérika kéngesh palata ezaliridin tom katton teklip qilin'ghan idi. U aldi bilen nöwette xitay hökümitining pütün dunyadiki erkinlikke toyun'ghan jem'iyetler üchün eng zor tehdit bolup qalghanliqini tekitlep, buning pütün insaniyet diqqet qilishqa tégishlik bir mesile ikenlikini ishare qildi. U shuningdin kéyin nöwette xitay hökümitining qattiq nazaret sistémisi üstide mewjut boluwatqanliqini, buning jorji orwélning “1984” namliq romanidiki dölet hakimiyiti pütkül puqralarning ish-herikitidin tartip ularning oy-xiyallirighiche nazaret we kontrol qilishtek ehwalning eynen tekrarlinishi ikenlikini sözlep ötti. Shuningdek xitay komunizimining bu xildiki zulumini Uyghurlardinmu bekrek tartqan bashqa bir xelqning yoqlighini tekitlidi. Shuningdek az dégendimu 800 mingdin birnechche milyon'ghiche Uyghurning gulag sheklidiki lagérlargha qamalghanliqini buninggha misal keltürdi.

U sözining dawamida yéqinda amérika dölet mejliside lagérlar mesilisi heqqide guwahliq bergen méhrigül tursunning bayanlirini neqil keltürgech lagérlardiki qabahet, Uyghurlarning diniy étiqadini xitay kompartiyesige bolghan choqunushqa yenggüshlesh urunushini yighin ehlige janliq teswirlep berdi. Shuningdek xitay hökümiti “Shinjang” dep atawatqan xitaydiki eng bay, istratégiyelik orni eng muhim bolghan bu rayonning “Yéngi chégra” dégen menisidinla bu makanning hazir qandaq siyasiy muhitta mewjut boluwatqanliqini biliwélishqa bolidighanliqini éytip kélip nensi plosi, brad pit, xarrison ford qatarliq siyasiyonlar we holliwod cholpanlirining otturigha chiqishi bilen tibetler mesilisining amérika jama'itige xéli baldurla anglitilghanliqini, emdi bu dangdar zatlarning oxshash zulumni hessilep tartiwatqan Uyghurlar üchünmu otturigha chiqip söz qilidighan peytining yétip kelgenlikini alahide tekitlidi.

U sözining axirida xitay hökümitining “Yéngi yipek yoli” berpa qilish namida “Terbiyelesh lagéri” ni yéngi modél süpitide dunyagha “Éksport” qiliwatqanliqini, bu qabahet sewebidin alliqachan amérikining “Yéshil karta” sini alghan xéli köp sandiki kishilerning Uyghurlar diyaridiki lagérlargha bend qiliwétilgenlikini, nöwette buning ashu kishilerdin bashqa xongkong we rosiyediki ahaliningmu béshigha kélish aldida turuwatqanliqini, xitayning Uyghurlar diyaridiki zulum we basturush heriketliri alliqachan amérika we uning ittipaqdashliri üchün bir yéngi xiris bolup otturigha chiqiwatqanliqini sözlep kélip nöwette özi imza qoyushqa qatnashqan “Uyghur kishilik hoquq qanun layihesi” ning buningdiki bir muhim tedbir ikenlikini qeyt qilip ötti. Shuning bilen birge xitay hökümi'itning pütün dunyani bir chong balayi-apetke giriptar qilishning qestige chüshkenlikini, ularning Uyghurlargha qiliwatqanlirining mahiyette komunizimining rezillikke tolghan “Heqiqet” lirining epti-beshirisini medeniyet dunyasigha yene bir qétim échip bergenlikini, shuning üchün bu mesilide pütün dunya “Izchil” we “Ünlük” yosunda söz qilishi lazimliqini bildürdi.

Échilish nutqidin kéyin bügünki muhakime yighining riyasetchisi érik brawn söz élip, yighin ehlige Uyghurlar diyarining hazirqi omumi ehwalini tonushturup chiqti. Andin bügünki muhakime yighinining eziz méhmanliridin biri, d u q ning re'isi dolqun eysani sözge teklip qildi.

Dolqun eysa aldi bilen bu qétimqi muhakime yighinining 1997-yilidiki ghulja “5-Féwral paji'esi” ning 22 yilliq xatirisige toghra kélip qalghanliqini tekitligech, Uyghurlar diyarida ötken 20 yil mabeynide otturigha chiqqan siyasiy weziyetni omumiy jehettin bir eslep chiqti. Jümlidin 1980-yillarning axirliri Uyghur oqughuchilar hökümetke telep qoyush namayishini teshkillise ulargha eyni waqitta mekteptin qoghlash jazasi bérilgenlikini, hazir bolsa namayish qilish tügül, hökümet békitip bergen ölchemdin sel bashqiche xiyal sürüp béqishni oylighan kishilerning lagérlargha qamilidighanliqini, mushuning özidin xitay kompartiyesining ötken 30 yil mabeynide Uyghurlar diyaridiki siyaset we kontrolluqni qaysi derijide kücheytkenlikini körüwélishqa bolidighanliqini tekitlidi.

Shuning bilen birge özining shexsiy kechürmishlirige birleshtürgen halda xitay hökümitining xelq'aradiki térrorluqqa qarshi turush dolqunini suyi'istémal qilip, Uyghurlarni tedrijiy halda yoqitish nishanigha aylandurghanliqini, xitay hökümiti nöwette ijra qiliwatqan basturush siyasetlirining qandaqtur yéngi hadise emeslikini, eksiche buning xitay kompartiyesi ötken atmish yil mabeynide boshashmastin ijra qilip kelgen Uyghurlarni assimilyatsiye qilip yoqitish tedbirining yuqiri pellisi ikenlikini, shunga emdi Uyghurlar diyarigha xelq'araliq tekshürüsh ömiki ewetish, shundaqla amérika bashchiliqidiki démokratik ellerning bu xil rezillikni tosush üchün emili heriket qollinidighan peyti kelgenlikini alahide tekitlidi.

Xitay hökümitining xelq'aradiki chong teshkilatlar, jümlidin b d t arqiliq özining Uyghurlarni basturush herikitini qandaq qilip “Heqqaniy” heriket sheklide perdazlishi toghrisida gep bolghanda bügünki yighinning eziz méhmanliridin a q sh ning b d t turushluq iqtisad we ijtima'iy ishlar wekili kélléy kuriy xanim xitayning bu qétimmu kona usulni qollinip deslep 800 mingdin ikki milyon'ghiche Uyghur qamalghan lagérlar mesilisini inkar qilghanliqini, buning emeliyette hazirqi dunyada awam puqralarni eng zor sanda qamaqqa élish qilmishi ikenlikini, kéyinche polattek pakitlar aldida taktikisini özgertip bu lagérlarni perdazlashqa ötkenlikini, shuning bilen birge islam ellirini asas qilghan 12 döletning diplomatlirini teklip qilip “Lagérlarni ékskursiye qildurush” arqiliq tashqi dunyagha özlirining “Térorchilarni öltürüwétish ornigha ularni terbiyelesh” bilen meshghul boluwatqanliqi heqqide bir qatar yalghanlarni tarqatqanliqini bayan qildi.

Kélléy kurriy xanim buninggha ulapla xitay hökümitining xelq'ara jama'etni aldash üchün bir qatar yalghanlarni bazargha salghanliqini, shuning bilen birge shunche külkilik bolghan bu yalghanlarni bir qisim kishilerning ilajining yoqidin qobul qilishqa mejbur boluwatqanliqini éytip kélip, bu jehette mewjut boluwatqan töt chong xata qarashni tekitlep ötti. Shu qatarda lagérlarni “Kespiy terbiyelesh mektipi” dep atashqa ishenmeslik lazimliqini, chünki bu lagérlarning “Mektep” ke emes, belki eng wehshiy türmilerge oxshaydighanliqini, bu jaydiki kishilerning qandaq rohiy we jismaniy qiynaqlargha duch kélidighanliqini, yene kélip bu lagérlargha solan'ghanlar arisida shunche zor sanda aliy melumatliq yuqiri derijilik Uyghur ziyaliylirining barliqini bayan qildi. Shuningdek xitay hökümitining “Térrorluqqa we esebiylikke qarshi turush herikiti” bilen shughulliniwatqanliqi heqqidiki yalghanlirigha ishenmeslik lazimliqini, hazir Uyghur bolushning özi xitay hökümitining neziride jinayetke aylinip bolghanliqini, yene kélip xitayning zulumi mahiyette esebiylikke zémin hazirlawatqanliqini bayan qilip, lagér sirtidiki Uyghurlarning shara'iti emeliyette lagérning ichidikilerdin perq qilmaydighanliqini, mushundaq bir omumiy ré'alliq besh qoldek ayding boluwatqanda amérika we bashqa islam ellirining birlikte bu xil qebih qilmishqa qarita ortaq chara qollinishi lazimliqini bildürdi.

Nöwette xitay hökümitining Uyghurlarni lagérlargha qamiwélishigha mas halda ijra qiliwatqan “Yumshaq” shekildiki basturush siyasetliri heqqide en'gliyediki nottingxam uniwérsitétining dotsénti rayan sam muhim pikirlerni qildi. U lagérlargha munasiwetlik ehwallarning eng yéqinqi tereqqiyati süpitide hazir xitay hökümitining Uyghurlarni kontrol qilishning yéngi charisi üchün “Tughqan bolush” namida bir milyondin artuq xitay kadirni Uyghurlarning öyliride turushqa orunlashturghanliqini, bularning Uyghur a'ililiridiki yémek-ichmektin tartip uxlashqiche bolghan barliq xususiy pa'aliyetlerni közitishke mes'ul bolghanliqini sözlep berdi. Shuning bilen birge xitay hökümitining Uyghurlar diyaridiki atalmish “Térrorluqqa qarshi turush” tedbirlirini öginish üchün xongkong we ningshya qatarliq jaylardin ömekler ewetiliwatqanliqini, lagérlarda bolsa nöwette mejburiy shekil alghan heqsiz emgeklerning omumlishiwatqanliqini bayan qilip, nöwette qandaq qilghanda dunyawi miqyasta birlikke kelgen “Ittipaqdashliq” hasil qilip, xitayning Uyghurlarni basturushini chekleshke bolidighanliqi heqqide öz qarashlirini otturigha qoydi.

Yighin axirida tamashibinlar özliri qiziqqan témilar boyiche bes-beste so'allar soridi. Méhmanlarmu so'allargha tégishlik jawab berdi. Bu qétimqi yighin'gha washin'gton shehiridiki bir qisim Uyghur jama'iti, shuningdek her sahe kishiliri we diplomatlar qatnashti.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.