“Atlantik kéngishi” ning aqillar merkizide Uyghurlar weziyiti tonushturuldi

Washin'gtondiki “Atlantik kéngishi” merkizide Uyghur élining nöwettiki weziyiti heqqide échilghan yighindin körünüsh. 2019-Yili 8-féwral. Washin'gton, amérika.

Uyghur élida yürgüzülüwatqan keng kölemlik xalighanche tutqun we buning netijiside shekillen'gen lagérlar mesilisi amérikada yenimu köp diqqet qozghimaqta. Ular buning Uyghurlargha körsitidighan tesiri we uning rayon hem dunyagha körsitidighan tesirlirini mulahize qilishmaqta.

8-Féwral küni washin'gton shehiridiki dangliq aqillar merkezliridin bolghan “Atlantik kéngishi” de del mushu mesililer mulahize qilin'ghan bir muhakime yighini uyushturuldi. Muhakime yighinigha Uyghurlarning weziyitini yéqindin közitip kéliwatqan we bu mesilide mutexessisleshken sözligüchiler teklip qilin'ghan bolup, ular amérikidiki Uyghur adwokat nuriy türkel, atlantik kéngishi yawru-asiya merkizining bashliqi jon hérbist, amérika-xitay munasiwetliri merkizining tor zhurnili bolghan “Xitay arxipi” ning muherriri jéssika betki we shundaqla Uyghur kishilik hoquq qurulushining tashqi ishlargha mes'ul diréktori lu'iza giriw xanim qatarliqlardin ibaret. Yighin washin'gtondiki nurghun axbarat organlirining muxbirliri we herqaysi qurulushlardin kelgen anglighuchilarning diqqitige érishken. 

Atlantik kéngishi yawru-asiya merkizining bashliqi jon hérbist yighinda échilish sözi qildi. U Uyghur élida yüz bériwatqanlarning nahayiti muhim bir weqe shundaqla nahayiti zor bir tragédiye ikenlikini bildürdi. U Uyghur élida yüz bériwatqanlarning hazirqi dunyadiki eng éghir kishilik hoquq depsendichiliki ikenlikini éytti. U sözide “800 Mingdin 2 milyon'ghiche kishining lagérgha qamilishi addiy bir mesile emes. Men shunga bu mesilige diqqet qilinishi kérek, bolupmu paytext washin'gtonda diqqetke érishishi kérek, dep qaraymen” dédi. 

Arqidin yighin bashqurghuchisi bolghan “Déplomat” zhurnilining muherriri shannon xanim aldi bilen sözni nuriy türkel ependige berdi. Nuriy türkel sözide xitay hökümitining Uyghur élida yürgüzüp kelgen siyasetlirini 1990-yilidin kéyin sabiq sowét ittipaqi parchilinip musteqil türkiy döletlerning qurulushi we 2001-yilidiki “11-Séntebir weqesi” din kéyin we shundaqla 2009-yilidiki “Ürümchi weqesi” din kéyin yasighan dramatik özgirishliri asasida chüshendürüp ötti. U xitay hökümitining Uyghurlargha qiliwatqan zulumi yéngi bir ehwal bolmisimu, emma shi jinpingning rayon'gha qaratqan siyasetliri we chén chüen'goni yötkep kélishi bilen körülüp baqmighan derijide éghirlashqanliqini bildürdi. 

Nuriy türkel ependi Uyghur élida qurulghan bu lagérlarning hélihem dawamliq kéngeytiliwatqanliqini epsuslinish ichide tilgha aldi we buning sewebini yéterlik bir xelq'araliq inkasning bolmighanliqida, dep körsetti.

Arqidin jéssika betki we lu'iza giriw xanimlarmu ayrim-ayrim söz qilip, Uyghur élidiki weziyitidiki peydinpey özgirishlerni sherhlep ötti. Jéssika betki xitay hökümitining Uyghur élidiki lagér mesilisining ta yéqin'ghiche ashkarilanmasliqidiki sewebni asasliq xitay hökümitining rayondiki uchurni qattiq qamal qilishi, muxbirlarning rayonni erkin ziyaret qilalmasliqi bilen munasiwetlik dep körsetti. Lu'iza giriw xanim hazir chet'ellerdiki Uyghurlarning nahayiti zor jasaret körsitip turup yurtidiki a'ilisige yüz bergenlerni ashkarilawatqanliqi, ularning sayiside we shundaqla nahayiti zor xizmet körsitiwatqan herqaysi axbarat organlirining muxbirlirining sayiside bu lagérlargha a'it uchurlarning ashkariliniwatqanliqini sözlep ötti. 

Yighinda tilgha élin'ghan yene bir muhim mesile bolsa ottura asiya döletlirining Uyghur élidiki weziyetke qandaq inkas qayturushi boldi. Jon hérbist ependi sözide qazaqistan we qirghizistan hökümetlirining amal bar bu témidin özini qachuruwatqanliqi, emma bu mesile özlirining puqralirighimu chétilghanliqtin buninggha ammiwi heriket süpitide qarshiliq körsitidighan azraq bir muhit yaritilghanliqini éytti. Biraq u sözide “Xitayni lagér tüzümini ayaghlashturushqa mejburlaydighan küchlük bésim ottura asiya döletliridin kelmeydu buni gherb döletliri hökümetliri qilishi kérek” dédi. 

Yighinda dunya jama'etchilikining bu mesilige qandaq inkas qayturuwatqanliqi we uning sewebliri diqqet qozghighan témilarning biri boldi. Nuriy türkel ependi Uyghur élidiki lagérlargha yéterlik derijidiki inkas kelmeslikidiki sewebni Uyghurlarning dunyagha tibetlerdek tonulup ketmesliki shundaqla xitay hökümitining zor iqtisadiy küchi arqiliq nurghun döletlerning sükütini sétiwalghanliqi bilen munasiwetlik ikenlikini éytti. U yéqinda amérika dölet mejlisi Uyghurlar üchün bir mexsus qanun layihisi tonushturushi, awstraliye we yawropa ittipaqi parlaméntlirining xitaydiki insan heqliri depsendichilikige qarshi “Yershari magnétskiy qanuni” gha oxshash jaza tedbirlirini tonushturushtek bir qisim ijabiy qedemler élin'ghan bolsimu, emma u buning sür'itining bekla asta bolghanliqini eskertti. U shundaqla bu mesilining bir yaki ikki dölet ornidin turidighan mesile emeslikini, buninggha qarshi pütün döletlerning birlikte ornidin turushi kérekliki, shundaq qilghandila andin xitayning öch élishining aldini alghili we Uyghurlargha yardem qilghili bolidighanliqini éytti. 

Yighinda mutexessisler birdek xitayning zor iqtisadiy küchi we herqaysi döletler bilen iqtisadiy munasiwitige qarimay, herqaysi döletler hökümetlirining choqum ortaq halda bu lagér mesiliside xitaygha qattiq bésim ishlitishi kéreklikini, buning xitayning öz uslubini özgertishige choqum türtke bolidighanliqini misallar bilen chüshendürüp ötti. Ular yene xitay hökümitining “Bir belwagh bir yol” qurulushining merkizidiki Uyghurlargha bundaq mu'amile qilish arqiliq özi közlewatqan iqtisadiy ünümlerge we dunyawi chong dölet bolush arzusigha yételmeydighanliqini eskertip ötti.