Xitay hökümiti Uyghur élini chet'ellik zhurnalistlargha échiwétishke chaqirildi

3-May dunya axbarat erkinliki küni. Xitayning axbarat erkinlikige qaritiwatqan bésimi diqqet nuqtisigha aylan'ghan bügünkidek bir künde bolsa xitay hökümiti yene yéngi “Alaqe tori axbarat uchurliri mulazimitini bashqurush belgilimisi” ni élan qilip, axbarat-uchurgha qaritilghan teqibni ilgirilep chingitti. Uyghur kishilik hoquq qurulushi bayanat élan qilip, xitay hökümitini Uyghur élidiki uchurni qoyuwétishke chaqirdi.

3-May dunya axbarat erkinliki küni munasiwiti bilen dunya miqyasidiki xelq'ara kishilik hoquq organliri arqa-arqilap bayanat élan qilip, axbarat erkinliki we zhurnalistlarning bixeterliki mesilisini tekitlidi. Ular bu heqte élan qilghan bayanatlirida erkin axbarat bolghandila andin démokratiye we kishilik hoquqni kapaletke ige qilghili bolidighanliqini tekitleshti. Bügün yene birleshken döletler teshkilati bash sékrétari antoniyu gutérrrés xelq'ara axbarat erkinliki küni munasiwiti bilen bayanat élan qilip erkin axbarat we zhurnalistlarning ehmiyitini tekitlidi. U mundaq dédi: “Zhurnalistlar dunyaning eng xeterlik jaylirigha awazi késilgenlerge awaz bolush üchün baridu. Ular barghan jaylirida qéyin-qistaq we hetta ölüm yétim xewpige uchraydu. Bizning axbarat erkinlikini qollaydighan lidérlargha éhtiyajimiz bar. Bu bir hel qilghuch mesile. Heqiqetlerning bilinishi üchün her bir kishining yardimi kérek. Axbarat erkinliki künide, men zhurnalistlarni basturush qilmishini eyibleymen. Chünki erkin axbarat hemmeylen'ge tinchliq we adalet lip kélidu. Biz zhurnalistlarni qoghdisaq, ular bizning hayatimizni özgertidu.”

Amérikidiki Uyghur kishilik hoquq qurulushimu bügün dunya axbarat erkinliki küni munasiwiti bilen bayanat élan qildi. Ular bayanatida Uyghur élining musteqil axbaratchilargha échiwétilishi kéreklikini mexsus téma qildi.

Ular bayanatida, xitay hökümitining özi ilgiri sürüp kelgen Uyghur élide zor bixeterlik tehditige uchrawatimiz, dégen sözining toghriliqini ispatlishi kéreklikini tekitligen we shundaqla Uyghur rayon da'iriliri hem béyjing hökümitini chet'ellik muxbirlarning rayon'gha bérip uchur igilishige ruxset qilishqa chaqirghan.

Uyghur kishilik hoquq qurulushi bashliqi ömer qanat ependi bügün radiyomizgha qilghan sözide Uyghur kishilik hoquq qurulushining bu mesilini tekitlishidiki sewebni chüshendürüp ötti.

Dunya axbarat erkinliki küni munasiwiti bilen yene chégrasiz muxbirlar teshkilati élan qilghan “2017-Yilliq axbarat erkinliki körsetküchi”de xitay dunyadiki 180 dölet ichide 176-orun'gha tizilip, axbarat erkinliki yoq dölet, dep bahalan'ghan. Erkinlik sariyimu oxshashla xitayni axbarat erkinliki yoq, dep bahalighan we xitay hökümitining dölet ichide axbaratni qattiq cheklesh bilen birge chet'el axbaratlirinimu tesiri astigha élishqa urunuwatqanliqini bayan qilghan.

Bügün yene xelq'ara muxbirlarni qoghdash komitéti asiya ishliri programmisi yétekchisi sitiwén batlér ziyaritimizni qobul qilip, xitayning meyli döletke qarashliq axbarat organliri bolsun meyli shexsi shirketlerge qarashliq axbarat wasitiliri bolsun hemmisining oxshash bésim astida ikenlikini éytti. U mundaq dédi: “Xitaydiki axbarat héchqachan erkin bolup baqmighan. Chünki xitaydiki axbaratchiliq asasen hökümet teripidin kontrol qilinidu. Mesilen ‛sey shin‚ ge oxshash shexsler kontrol qilidighan axbarat-uchur wasitilirimu intayin éhtiyatchanliq bilen xewer béridu. Chünki ularmu hökümetning chishigha tégip balagha qélishtin qorqidu. Nurghunlighan tor bazarliri, tor bashqurghuchiliri, musteqil zhurnalistlar bolsa türmide. Mana mushularning hemmisi xitayning axbarat erkinlikining yoqluqining ipadisidur”.

Zhurnalistlarni qoghdash komitéti doklatidin qarighanda, xitayda hazirghiche türmide yétiwatqanliqi éniqlan'ghan 38 zhurnalist bar bolup bularning ichidiki 13 nepiri Uyghur. Bular, ilham toxti, gülmire imin, memetjan abdulla, nijat azad, niyaz qahar, gheyret niyaz, abduqéyum ablimit, atikem rozi, mutellip imin, ekber imin, perhat xalmurat, shöhret nijat qatarliqlardin ibaret. Sitiwin batlér ependi Uyghur élide axbarat erkinlikining téximu qattiq bésim astida ikenlikini bildürdi. U sözide: “Axbarat-uchur Uyghur élide téximu qattiq kontrol qilinidu. Hetta bezi waqitlarda intérnét ishlitishmu mumkin emes. Menche bu xitay hökümitining az sanliq milletler rayonidiki endishisi we az sanliq milletlerning döletke bolghan sadaqitige bolghan ishenchsizlikidin kep chiqqan bir aqiwet” dédi.

Xitayning axbarat erkinliki mana mushuningdek diqqet nuqtisigha aylan'ghan bir peytte hem shundaqla dunya axbarat erkinlik künining harpisida xitay hökümiti yene ‛‛alaqe tori axbarat uchurliri mulazimitini bashqurush belgilimisi‚‚ni élan qilip, bu jehettiki bashqurush tüzümlirini yenimu chingitqanliqini jakarlidi. Ular bu yéngi belgilime arqiliq shexslerning öz aldigha uchur tarqitishini chekligen. Tengritagh torining xewiridin qarighanda bu belgilimide töwendiki mezmunlar yer alghan : “Alaqe tor békiti, emeliy programma, munber, mikro blog, jama'et hésabat nomuri, derhal alaqilishish wasitisi, torda biwasite tarqitish qatarliq shekiller arqiliq jama'etni axbarat uchurliri mulazimiti bilen teminleshte, alaqe tori axbarat uchurliri mulazimiti ijazitini élish kérek, ijazetsiz yaki ijazet da'irisidin halqip alaqe tori axbarat uchurliri mulazimiti pa'aliyitini qanat yaydurush men'i qilinidu”.

Uningda yene intérnét tori qatarliq barliq alaqe wasitiliri arqiliq uchur tarqatmaqchi bolghanlarning choqum merkezdiki axbarat orunliri yaki ölke, aptonom rayon, biwasite qarashliq sheherlerge biwasite qarashliq axbarat orunliri qatarliq dölet belgiligen da'ire ichidiki orunlar tarqatqan axbarat uchurlirini köchürüp tarqitishi kérekliki eskertilgen.

Yuqiridiki bu belgilime xitayda herqandaq axbarat we uchurning xitay hökümiti ijazet qilghan we qéliplashturghan da'iride bolidighanliqining yenimu ilgiriligen halda ispatlinishi dep perez qilinmaqta. Ömer qanat ependi mana bu seweb tüpeyli xitay axbaratlirida élan qilin'ghan herqandaq uchurgha guman bilen qarilishi kéreklikini eskertti.