Chégrasiz muxbirlar teshkilati bu yil yene shi jinpingni “Axbarat erkinlikining küshendisi” élan qildi

Uyghurlar toghrisida yazghan maqalisi tüpeylidin xitaydin heydelgen firansiyelik zhurnalist ursula xanim parizh sheherlik hökümet binasida chaqirilghan 5-iyul weqesi we ilham toxti toghrisidiki ilmiy muhakime yighinida söz qilmaqta. 2016-Yili 8-iyul, firansiye.

Chégrasiz muxbirlar bu yil axbarat erkinlikige xilapliq qilghan dunyadiki 35 siyasiy shexs we teshkilatini “Axbarat erkinlikining küshendisi” dep élan qildi.

Xitay re'isi shi jinping, chéchiniye prézidént ramizan qadirof, rwanda prézidénti pa'ul kagamé, wiyétnam bash sékrétari nyen fu trong qatarliq siyasiy shexsler, taliban, el shahab, yemendiki shiye siyasiy herikiti-ensar allah qatarliq teshkilatlar qatarida “Axbarat erkinlikining küshendisi” dep élan qilin'ghan shexslerning biri.

Bu, shi jinpingning xitayda hakimiyet sorawatqan 4 yildin buyan izchil bu tizimlikke kirgüzülüshidur. Chégrasiz muxbirlar, shi jinping rehberlikidiki xitayning uchur we xewer erkinlikini qamal qilish, cheklesh, boghush jehetlerde dunyadiki aldinqi qatardiki dölet ikenlikini tekitligen.

Chégrasiz muxbirlar teshkilatining ilgiri sürüshiche, xitay merkizi tor bixeterlik we uchurlishish rehberlik guruppisi uning uchurni qamal qilish, kontrol qilish siyasiti belgileydighan merkizi apparati bolup, u mikro blog, QQ qatarliq ijtima'iy taratqular arqiliq uchurni kontrol qilidiken hem muxalip uchurlarni derhal öchürüp tashlaydiken.

Chégrasi muxbirlar teshkilatining asiya ishliri diréktori bénjamin isma'il (benjamin islamil) peyshenbe küni muxbirimizning ziyaritini qobul qilip, shi jinpingning néme üchün bu yil yene bu tizimlikke kirgüzgenlikige izahat berdi.

Bénjamin isma'il mundaq deydu: “Xitay axbarat erkinlik körsetküchide eng axiridiki dölet. U axbarat erkinlik körsetküchidiki 180 dölet ichide 176‏- orunda turidu.Xitay dunyadiki zhurnalist we xewer tarqatquchilarni eng qattiq basturidighan döletlerning biri. U hökümet we kompartiyening siyasiy hem herikitini tenqid qilghan, nazuk mesililerni otturigha qoyghan kespiy zhurnalistlarni basturupla qalmay, mikroblogchilarni, tor aktiplirini, tor öktichilirini we barliq ammiwi guruhlarni basturdi. Shuning bilen birge sherqiy türkistan, tibet we ichki mongghulda basturushni yolgha qoyup keldi.”

Bénjamin isma'ilning körsitishiche, 2015‏-yili xitayda axbarat erkinlikige alaqidar alahide bir weqe yüz bergen. U, xitayning tunji qétim Uyghurlar heqqide maqale yazghan fransiyelik bir zhurnalistni uning yazghan maqalisi seweblik chégradin qoghlap chiqarghanliqini bildürdi.

Bénjamin ismatil: “Ötken yili fransiyelik zhurnalist ursula gutyér Uyghurlar heqqide maqale yézip 'yer shari waqti géziti' ge oxshash hökümet zuwanlirining hujum nishanigha aylinip qaldi. Uninggha nepretlinish herikiti bashlinip, uning adrési torda élan qilindi we tehditke uchridi. Normalda bu xil tor hujumlirini da'iriler nahayiti téz kontrol qilsimu, emma bu weqede tordashlarning hujumigha yol qoydi.

Buninggha egiship, da'iriler uning kechürüm sorishini telep qildi. Emma ursula gutyér kechürüm sorashni ret qildi. Chünki, u héchqandaq xataliq sadir qilmighan. U kechürüm sorashni ret qilishta heqliq idi. Emma u shu yilning axiri chégradin qoghlap chiqirildi. Da'irilerning bu weqediki sewebi, uning sherqiy türkistandiki Uyghurlarning weziyitini, ularning qarshiliq herikitini otturigha qoyushtiki uslubi. Hökümet we saqchilar bilen qarshilashqan bu weqeni hakimiyetning basturushi peyda qilghan. Emma bu tunji qétim hökümetning bir muxbirni uning yazghan maqalisi seweblik chégradin qoghlap chiqishidur”.

Fransiyelik zhurnalist ursula gutyér, aqsuning bay nahiyesidiki soghan kömür kénida yüz bergen xitay köchmenlirige hujum qilish weqesining térrorluq ikenlikini ret qilghan. Uning maqalisi xitay hökümitining qattiq ghezipini qozghighan idi.

Xitay hökümiti 40-50 tek xitay köchmini öltürülgen hujumning xewirini deslepki mezgilde chekligen. U, 2015‏-yili 13‏-noyabir küni parizh shehiri térrorluq hujumgha uchrighan künning etisi bu weqeni dunyagha ashkarilap, weqening térrorluq, ikenlikini bildürgen idi.

Bezi Uyghur analizchilar, Uyghur rayonidiki uchur kontrolluqi dunyaning héchqandaq yéride yoqluqini bildürdi. Türkiyediki Uyghur xewerler we tetqiqat merkizining mes'uli hamid göktürk ependining qeyt qilishiche, uchurni qamal qilish bu rayonda omumyüzlük, sistémiliq we shexslerning kündilik turmushidiki konkrét heriketlirige qeder singip kirgen.

Hamit göktürk: “Bu sherqiy türkistandiki axbarat erkinlik mesilisi, axbaratning qamal qilinishi dunyaning héchqandaq yéridiki axbarat senzurisigha oxshimaydu. Mesilen, kochida xitayning mexsus mushu téléfonlarni tekshüridighan, kontrol qilidighan saqchiliri bar. Ötken küni xitay hökümiti yene yéngi bir qararname chiqardi. Bu qararnamide, sherqiy türkistanda yashawatqan Uyghurlarning téléfonida diniy mezmundiki bir nerse körülüp qalsa, 2‏-derijilik térrorist, dep jazalimaqchi boluwatidu, sherqiy türkistanda. Xitay dunyaning héchqandaq bir réjimi, héchqandaq bir dölet qilip baqmighan qamal qilishni axbaratqa sherqiy türkistanda Uyghur xelqige ishlitiwatidu” dep körsetti.

Hamid göktürük ependi yene,bu rayonda uchurni kontrol qamal qilish eqilge sighmaydighan derijige bérip yetkenlikini, bu rayondiki xelqning hayati, kishilik bixeterlikige éghir tehdit shekillendürüshke bashlighanliqini bildürdi.

Hamid göktürk mundaq deydu: “Ötken yili istanbulgha kelgen bir yurtdashtin shundaq anglidim. U özining körgenlirini dep berdi. Bu kishi yarkentni bir yézisidin, men sheherge kiriwatattuq, deydu. Bir yerde 17-18 yashliq bir kichik balining téléfonini bir xitay saqchisi élip, buningda radikal uchurlarni körüpsen, dep qorqutti, deydu bu balini saqchi idarisige apirimiz, dep. Bu bichare bala qorqup kétip, way, men buni körmidim, dep, qolidiki téléfonini yerge urup chéqiwetti, deydu. Chéqiwetse, xitayning saqchisi derhal tapanchisini chiqirip, u balini atti, shu yerde, deydu. Yeni bu her küni sherqiy türkistanda boluwatqan bir hadisiler. Xitayda axbarat erkinlikige qiliniwatqan depsendichilikni insanlarning eqliy almaydiken. Way, rastmu, dep mendin sorawatidu”.

Uyghur aptonom rayoni yéqinda belgilime chiqirip, tor bashqurushni kücheytken. Belgilimide, cheklen'gen chet'el torlirigha tam atlap kirgen shexslerning 2‏-derijilik térrorluq jinayiti bilen jazalinidighanliqini bildürgen idi.

Chégrasiz muxbirlar teshkilatidiki bénjamin isma'il peyshenbe küni hökümetning mezkur belgilimisini tenqid qilghan bolsimu, emma u buning roli cheklik, dep qaraydighanliqini bildürdi.

Bénjamin isma'il mundaq deydu: “Ular yéngi belgilime chiqirip, özining kelgüsidiki basturush heriketlirini aqlimaqchi boluwatidu. Ular bu arqiliq xelq'ara jem'iyet, ammiwi guruhlar, b d t we yawropa ittipaqining tenqidige jawab bérishke asas hazirlighan. Ularning meqsiti 'biz öz qanunlirimizgha asasen ish körüwatimiz', 'bu pütünley bizning ichki ishimiz' dep xelq'araning arilishishini ret qilish.

Bu kommunistik partiyining klassik rétoriki. Men bu belgilimining undaq roli barliqigha bek ishenmeymen. Chünki, hökümetning qolida kishilik hoquqqa emel qilmaydighan, kimni qolgha alimen, dése shuni alalaydighan, torni üzüp tashlaydighan undaq hoquq ezeldinla bar.”