Б д т йиғинида уйғур районидики ирқий кәмситиш мәсилиси музакирә қилинди

Б д т ниң кишилик һоқуқ кеңишиниң 7‏-авғуст өткүзүлгән ирқий кәмситишни түгитиш һәққидики йиғинида уйғур районидики лагерлар мәсилиси оттуриға қоюлуп, хитай һөкүмитидин йиғивелиш лагерлирини қуруп, милйонлиған уйғурни қамашта қандақ қануни асасқа таянғанлиқини сораш тәләп қилинған.

Б д т кишилик һоқуқ кеңишиниң ирқий кәмситишкә хатимә бериш тоғрисидики мәзкур йиғини 3 һәптидәк давамлишиду. Йиғинниң алдида дунядики 20 дәк хәлқара аммиви тәшкилат б д т ға доклат сунуп, хитай һөкүмитиниң уйғур, тибәт, моңғул вә башқа етник һәм диний гуруһларға маарип, мәдәнийәт, тил, диний етиқад, ишқа орунлишиш, адил сотлиниш, иқтисади тәрәққият қатарлиқ җәһәтләрдә ирқий кәмситиш сиясити йүргүзүватқанлиқини оттуриға қойған. 

Дуня уйғур қурултийи кишилик һоқуқ кеңишигә доклат сунған аммиви тәшкилатларниң бири. Б д т ниң ирқий кәмситишни түгитиш комитети сәйшәнбә күни җәнвәдики бинасида юқириқи аммиви тәшкилатларниң вәкиллирини йиғинға чақирип, уларниң тәклип пикирлирини аңлиған. Йиғинға уйғурларға вакалитән дуня уйғур қурултийи рәиси долқун әйса қатнашқан болуп, у йиғинда хитайниң уйғур районидики лагерлар мәсилисигә шундақла нормал диний етиқад билән диний ашқунлуқниң чәк-чеграсиға чүшәнчә бериши керәкликини тәкитлигән. У сәйшәнбә күни зияритимизни қобул қилип, йиғинда оттуриға қойған мәсилиләр һәққидә мәлумат бәрди. 

Долқун әйса: “бир қанчә нуқтиларни оттуриға қойдум. Биринчи, җаза лагерлар мәсилисини. Бәзи хәлқара тәшкилатлар елан қилған санлиқ мәлуматларда җаза лагеридики инсанларниң 3 милйонға йеқинлашқанлиқи һәққидә учурларниң чиқиватқанлиқини, бу лагерларда өлүм әһваллириниң келип чиқиватқанлиқини, шуңа мәзкур комитетниң хитайдин бу лагерларни ечишта қандақ қануни асасқа таянғанлиқини соришини, лагерлардики инсанларниң ениқ санини бериши керәкликини, диний етиқад җәһәттә хитай һөкүмитиниң немини нормал диний етиқад, диний ашқунлуқ, дәп айрийдиғанлиқиға җаваб бериши керәкликини оттуриға қойдум”. 

Долқун әйсаниң илгири сүрүшичә, у йиғинда йәнә уйғурларниң саяһәт, һәрикәт вә алақә әркинлики чәклинип, чәтәлдики уйғурларниң аилиси билән болған пүтүн алақисиниң үзүп ташланған, уйғурларниң иқтисади, мәдәнийәт, маарип җәһәтләрдә зор кәмситишкә учраватқанлиқини тәкитлигән. 

Дуня уйғур қурултийи бу йил 17‏-июл күни б д т ниң ирқий кәмситишни түгитиш комитетиға йоллиған доклатида хитайниң уйғурларға ирқий кәмситиш сиясити йүргүзүватқанлиқини илгири сүрүп, хитай вәкилләр өмикиниң бу нөвәтлик б д т йиғинида бәзи һалқилиқ соалларға җаваб бериши керәклики тәләп қилинған. Доклатта, уйғурлар хитай җинайи ишлар әдлийә системисиниң кәмситишигә учрап, уйғур тутқунлириниң қануни һоқуқи дәпсәндә қилиниватқанлиқи, террорлуққа қарши туруш қануниниң уйғурларға қаритилғанлиқи, диний етиқадниң җинайәткә айландурулуп, пикир вә ипадә әркинликиниң боғулғанлиқи, уйғур намайишчилириниң өлтүрүлгәнлики, паспортлириниң тартивелинип, саяһәт қилиш, йөткилиш әркинликиниң чәкләнгәнлики тәкитләнгән иди. Лекин, д у қ ниң йоллиған доклати б д т ирқий кәмситишни түгитиш комитетиниң тор бетидә елан қилинип узун өтмәй елип ташланған. Буниң немә үчүн елип ташланғанлиқиға һечқандақ чүшәнчә берилмигән. Биз сәйшәнбә күни б д т ирқий кәмситишни түгитиш комитетиға телефон қилип, д у қ ниң йоллиған доклатиниң немә үчүн елип ташланғанлиқини соридуқ. Комитетниң бир хадими дәсләп соалимизға җаваб беришни халайдиғанлиқини билдүргән болсиму, лекин соалимизни аңлап өзиниң буниңға җаваб берәлмәйдиғанлиқини билдүрди. 

У мундақ дәйду: “мән билмәймән. Мениң бу иштин хәвирим йоқ икән. Бәлки бу ишни маядин сорап бақсиңиз болғудәк. Чүнки, сизниң соалиңиз бәк конкрет мәсиликән. Мән техи сизниң соалиңизни аммиви тәшкилатларниң комитетқа йоллиған доклати қандақ болғанда өлчәмгә тошиду?, дегән мәсилә тоғрисида болса керәк, дәп ойлап қаптимән. Мән бу комитеттин йөткилип чиққили 3-4 һәптидәк болди. Мән 3‏-комитетқа телефон қилип соришиңизни тәвсийә қилимән”. 

Биз кишилик һоқуқ кеңишиниң 3‏-комитетиға телефон қилған болсақму, лекин телефонимизни һечким алмиди. Долқун әйса сәйшәнбә күнки йиғинда ирқий кәмситишни түгитиш комитетидики хадимлар билән айрим көрүшүп, мәзкур мәсилигә җаваб беришни тәләп қилған. Униң билдүрүшичә, мәзкур комитетниң бир хадими доклатниң елип ташлинишиға униңдики бәзи аталғуларниң сәвәб болғанлиқини илгири сүргән. Лекин долқун әйса мухбиримизға доклаттики аталғуларда мәсилә барлиқини рәт қилди. 

Долқун әйса: “мән дедим, бу немидин болди, десәк, буниңға комитетниң рәиси қарар бәрди. Шуниң қарари билән боламду, десәм, шуниңки билән болиду, деди. Әмма музакирә қилиниватиду, лекин қарарни шу берип, шу чиқиривәтти. Ишләткән тилларда мәсилә бар, дәйду. Биз шунчилик диққәт қилдуқ, бурунқи доклатлиримизда шәрқий түркистан, дегән сөзләрни ишләткән, биз бу қетим имкан бар б д т ниң қаидисигә чүшмәйдиған сөзләрни ишләтмидуқ, биз пүтүн өлчәм билән язған, һәр сөзни ишләткәндә тилға диққәт қилдуқ, десәк, лекин һелиқи мәнбә көрсәткән йәр бар әмәсму, шу йәрдә шәрқий түркистан, дегән сөз бар. Шуниңда дәйду, биз дедуқ, һәқниң язған мақалисини биз өзгәртәлмәймиз, дедим. У бир мәсилә әмәс, пәқәт баһанә қиливатиду. Буларға шу хитай бесим қилған гәп”.

Сәйшәнбә күнидики йиғинда уйғур мәсилиси наһайити муһим салмақни игилигән. Долқун әйсаниң билдүрүшичә, ирқий кәмситишни түгитиш комитетидики хадимлар уйғурларниң ишқа орунлишишта қандақ кәмситишкә учраватқанлиқи, иқтисади тәрәққияти, уйғур тиҗарәтчилириниң тутқун қилиниши, чәтәлдики уйғур оқуғучилириниң қайтурулуш әһвали, қазақистан һөкүмитиниң уйғурларға тутқан муамилиси, уйғур балилириға диний исимларни қоюшниң чәклиниши, адәм әткәсчиликиниң зиянкәшликигә учраш әһвалиға даир нурғун соалларни сориған. 

Б д т хитайниң ирқий кәмситишни түгитиш җәһәттики әһвалини ахирқи қетим 2009‏-йили 75-нөвәтлик йиғинида көрүп чиқип, хитайға бәзи тәклип-тәвсийәләрни бәргән иди. Б д т ирқий кәмситишни түгитиш комитети бу қетим өзиниң 10‏-вә 13‏-авғуст күнлиридики йиғинида хитайниң ирқий кәмситишни түгитиш хәлқара әһдинамисини иҗра қилиш әһвалини йәнә көрүп чиқип, униң ирқий кәмситишни түгитиш әһдинамисини иҗра қилиш әһвалини баһалайду. Хитай тәрәп өткән қетимқи йиғинда уйғурларға ирқий кәмситиш елип бериватқанлиқини рәт қилған иди.