Б д т кишилик һоқуқ комитети һөкүмәтләрни интернеттә пикир вә көз - қараш әркинликигә капаләтлик қилишқа чақирди

Бирләшкән дөләтләр тәшкилати кишилик һоқуқ комитети йеқинда интернет әркинликини тәшәббус қилиш вә қоғдашқа аиـт йеңи доклатини елан қилди. Доклатта, иннтернеттики хусусийлиқни қоғдаш - пикир вә көз қараш әркинликини кәң йейиш вә уни капаләткә игә қилишта кам болса болмайдиған бир амил, дәп көрситилди вә һәрқайси дөләтләрниң пуқраларниң интернет ишлитиш һоқуқиға капаләтлик қилип, қолланғучиларниң хусусий учурлирини қоғдиши керәклики тәләп қилинди.

Бирләшкән дөләтләр тәшкилати кишилик һоқуқ комитети 22 - май күни елан қилған доклатида, мәхсус һалда интернет қолланғучилириниң хусусий учурлири, кимликиниң қоғдилиши, пикир вә көз қараш әркинликиниң капаләткә игә қилиниши үстидә тохталди. 20 Бәттин тәркип тапқан доклат 5 бөлүмдин тәркип тапқан болуп, у интернет бихәтәрлики вә учур алақиси, учур шифриләш вә намсиз қолланғучи вә пикир вә көз қараш әркинлики, көз қараш әркинликиниң дәхли - тәрузсизлиқи қатарлиқ мәзмунларни өз ичигә алиду.

Доклатта көрситилишичә, интернет дуняниң һәр бир булуңидики барлиқ интернет қолланғучилириға улишиш арқилиқ, учур вә пикирниң әң қисқа вақит ичидә тарқилишиға имканийәт яритип, көз қараш вә пикир әркинлики үчүн наһайити зор хизмәт қилмақта. Бирақ охшаш вақитта интернет наһайити зор тәһдит вә бесим астида турмақта. У, дәхли - тәруз қилиш, тәқиб вә бесим ишлитиш вә шуниңдәк мәхпи учурларға еришиш дегәндәк тәһдитләр астида болғанлиқи үчүн, интернеттә қолланғучиға аит учурларни шифриләш яки намсиз қолланғучи усуллири интернет қолланғучисини қоғдашта муһим рол ойнайдикән. Доклатта бу икки хил усул бирликтә вә айрим - айрим өз алдиға интернет қолланғучилири үчүн өзиниң кимликини сақлаш вә өзиниң көз қарашлири вә пикрини әркин һалда баян қилиш имканийити яритиду, дәп көрситилгән. Униңда мундақ дейилгән :

Дөләтләр интернетни түрлүк техникиларни қоллиниш арқилиқ тәқиб қилидиған бир шараит астида учур шифриләш вә намсиз қолланғучилиқ адәттә интернет ишләткүчиләрни һөкүмәтниң дәхли тәрузисиз учурға еришиш имкани билән тәминлиши мумкин. Журналистлар, тәтқиқатчилар, адвокатлар бу хил усул арқилиқ өзини вә башқиларни тәқиб қилиништин вә паракәндичиликкә учраштин сақлап қелиши мумкин.

Интернет қолланғучиларға аит учурларниң мәхпийәтликини қоғдаш мәсилиси бәзи дөләтләр вә болупму истихбарат органлириниң террорчилар, зәһәр әткәсчилири, адәм әткәсчилири қатарлиқ зор җинайәт тәшкилатлири билән болған күришигә қейинчилиқ туғдуруп бериватқан болсиму, әмма йәнә бәзи дөләтләр буни өзиниң тәқиб қилиш вә охшимайдиған пикирликләрни әдәбләйдиған баһаниси қилип ишлитип кәлмәктә. Шуңа кишилик һоқуқ комитети доклатида, һәрқандақ бир һөкүмәтниң җинайи тәшкилатлар билән күрәшни баһанә қилип туруп, пикир - көз қараш әркинликини тәқиб астиға елишиға қарши турушни тәкитләп “мәйли қандақ бир шараит болушидин қәтийнәзәр кишиләрниң өз алдиға пикир қилиш вә башқиларға охшимайдиған бир көз қарашқа игә болуш әркинлики мәвҗут, инсанларниң бу әркинлики кишилик һоқуқ хитабнамисида ениқ қилип бекитилгән, униң үчүн уни капаләткә игә қилиш шәрт” дәп көрсәткән.

Бирақ, бирләшкән дөләтләр тәшкилати кишилик һоқуқ комитетиниң доклатида тәкитләнгининиң әксичә, хитай һөкүмити интернеткә қаратқан тәқибини қаттиқ күчләндүрмәктә. Ши җинпиң һакимийәт бешиға кәлгәндин буян интернет бихәтәрликини қоғдаш нами астида пикир - көз қараш әркинликини боғудиған, интернет қолланғучилирини тәқибкә алидиған, уларни җазалашни қанунийлаштуридиған һәрхил қанун маддилирини түзүп чиқти. Хитай һөкүмити 3 - айниң 1 - күнидин башлап интернет торидики абонтларниң исмини башқуруш бәлгилимисини йолға қойди. Униңда “тор қолланғучилири интернет тор учур мулазимитигә тизимға алдурғанда қоллинидиған һесабат абонт нами 9 түрлүк шәрткә уйғун болуши керәк. Йәни, асасий қанун вә қанунлардики бәлгилимигә хилаплиқ қилишқа болмайду; дөләт бихәтәрликигә зиян йәткүзүшкә, дөләт мәхпийәтликини ашкарилашқа, дөләт һакимийитини ағдуруп ташлашқа урунушқа, дөләтниң бирликини бузушқа йол қоюлмайду; милләтләр арисида қутратқулуқ қилишқа, миллий кәмситиш қилишқа, милләтләр иттипақлиқиға зиян йәткүзидиған ишларни қилишқа болмайду; әгәр хилаплиқ қилинса, муддәт бәлгиләп өзгәртиш, вақитлиқ ишлитиштин тохтитиш вә тизимдин чиқириветиш чариси көрүлиду” дәп бәлгиләнгән.

Хитай һөкүмити мана бу бәлгилимә арқилиқ охшимайдиған пикирликләрни җазалимақта. Дуня уйғур қурултийи баянатчиси дилшат ришит болса уйғурларни хитайниң интернет тәқибиниң зийиниға әң еғир учраватқанлиқини билдүрди.

Хитайниң бу сияситиниң бивастә зиянкәшликигә учриғанлар болса илһам тохти вә униң оқуғучилири, ниҗат нияз, дилшат пәрһат, гүлмирә вә шундақла йәкән вәқәси һәққидә өсәк сөз тарқитиш җинайити билән әйиблинип қолға елинған 22 яшлиқ абабәкри реһим вә шуниңдәк исми бу йәрдә тилға елинмиған нурғун уйғурларни өз ичигә алиду. Хәлқарадики кишилик һоқуқ органлири хитай һөкүмитиниң уйғурларниң пикир вә көз қараш әркинликини ипадиләш, уларниң интернет қоллиниш, униңдин пайдилиниш һоқуқини дәпсәндә қиливатқанлиқини өз доклатлирида оттуриға қоюп, юқиридики виҗдан мәһбуслириниң дәрһал ақлинип қоюп берилишини тәләп қилип кәлмәктә.