Xitayning kishilik hoquq xatirisini “Uniwérsal qerellik körüp chiqish” yighini aldidiki teyyarliq yighinliri keskin boldi

Muxbirimiz irade
2018.11.05
bdt-uyghur-mesilisi-5-noyabir.jpg 6-Noyabir, b d t da ötküzülidighan “Xitayning kishilik hoquq weziyitini közdin köchürüsh yighini” din bir kün ilgiri, Uyghurlarning weziyiti toghrisida ötküzülgen yighindin körünüsh. 2018-Yili 5-noyabir, jenwe.
RFA

Xitay hökümitining Uyghur élide bir milyondin oshuq kishini lagérgha qamap éghir insan heqliri depsendichiliki yürgüzüwatqanliqi dunyada zor ghulghula qozghighan bir peytte échilidighan bu yighin küchlük diqqet nuqtisi bolmaqta. Dunya Uyghur qurultiyi we bashqa kishilik hoquq organliri xitay hökümitining Uyghur élide yürgüzüwatqan siyasetlirini ashkarilap bérish üchün yighindin awwalqi axirqi teyyarliq xizmetlirini tamamlawatqan bir peytte, xitay hökümitining teshwiqat apparatlirimu özining siyasetlirini aqlashni jiddiy dawam qildurmaqta.

Birleshken döletler teshkilatida chaqirilidighan xitayning kishilik hoquq xatirisini “Uniwérsal qerellik körüp chiqish” yighini échilish aldida herqaysi xelq'araliq kishilik hoquq organliri, Uyghur, tibet qatarliq milletlerning organlirining wekilliri hemmisi jenwege yétip kélip, bu muhim yighin'gha teyyarliq körmekte shundaqla yighin aldidiki yandash pa'aliyetlirini jiddiy dawam qildurmaqta. Xitay hökümitining Uyghur élide qanunsiz halda bir milyondin oshuq kishini atalmish “Qayta terbiye” namida lagérlargha soliwalghanliqi pakitlar bilen ispatlan'ghandin kéyin küchlük ghulghula we naraziliq qozghighan idi. Shunga bu nöwetlik yighin xitay hökümitidin buning soriqini qilidighan intayin muhim bir purset, dep qaralmaqta. Dunya Uyghur qurultiyi re'isi dolqun eysa ependi bashchiliqidiki hey'et jüme küni jenwege yétip kélip öz pa'aliyetlirini bashliwetken. Dolqun eysa ependi sözide: “Bu kün axiri yétip keldi” deydu. U jüme küni jenwege kélip bu yerde “Tibet sürgündiki hökümiti” teripidin orunlashturulghan “Jenwe munbiri yighini” gha qatniship, söz qilghan.

5-Noyabir, yeni düshenbe küni, jenwediki b d t binasida dunya Uyghur qurultiyi, tibet sürgündiki hökümiti we dunya xeter astidiki milletler teshkilatining ortaq hemkarlishishi bilen “Emelge ashmighan wediler-xitaydiki Uyghur we tibetlerning kishilik hoquq weziyiti” témisida bir yighin chaqirilghan. Yighinda yuqiridiki organlarning wekilliri söz qilip, Uyghurlar we tibetlerning nöwettiki weziyiti üstide doklat bergen we soralghan so'allargha jawab bergen.

Yighinda dunya Uyghur qurultiyining programma bashqurghuchisi, tetqiqatchi pétér érwin Uyghurlarning weziyiti heqqide doklat bergen. Pétér érwin sözide Uyghurlarning pasport élip, sayahet qilish erkinlikining cheklinishi, Uyghur élidiki lagérlar mesilisi we yuqiri pen-téxnikiliq mutleq nazaretning ishqa ashurulushi qatarliq témilar üstide nuqtiliq toxtalghan.

Melum bolushiche, xitayning kishilik hoquq xatirisige qarap chiqidighan yighin bashlinish aldida xitay hökümiti jenwediki yighin meydanining zalini pütünley özining teshwiqat resimliri bilen tolduruwetken bolup, bu resimlerde xushal-xuram ussul oynawatqan Uyghurlar, tibetler körgezme qilinish arqiliq, bu xelqlerning bextiyar yashawatqanliqi ilgiri sürülgen.

5-Noyabir küni, “Shinjang géziti” mu “Mana bu kishilik hoquqni eng yaxshi hörmet qilghanliq we qoghdighanliq” témisida bir xewer maqalisi élan qilip, Uyghur élide yolgha qoyghan lagérlarni aqlimaqchi boldi. Xewerde ilgiri sürülüshiche, “3-Noyabir küni, Uyghur élining ichi we sirtidin kelgen 50 tin artuq mutexessis we tetqiqatchi xoten shehiri we xoten nahiyesidiki atalmish “Kespiy téxnika terbiyelesh merkezliri” ni ziyaret qilip, “Oqughuchilar” bilen yüzturane söhbetleshken. Bu tekshürüsh hey'iti terbiyelesh orni ichige kiripla u yerde oqughuchilar we oqutquchilarning bille yep, bille ichip, bille külüwatqanliqini körgen, bu tekshürüsh hey'iti toxtimay kéliwatqan külke awazlirini anglighan we bu illiq menziridin nahayiti tesirlen'gen”.

Uningda bayan qilinishiche, shepqet enwer isimlik bir oqughuchi “Bu yerdiki öginish turmush shara'itimiz bek yaxshi, men hemmidin qizartip qorulghan béliq yéyishni yaxshi körimen. Biz bu yerde xatirjem halda bilim éliwatimiz” dégen. Xitayche öginiwatqan oqughuchilar xitay tilida “Bext dégen muqim bir jem'iyette yashash démektur, bext dégen partiyening shepqitini chongqur tonup yétishtur” dégen sözlerni yadlap bergen.
Xewerde bu orunlarda oqush arqiliq dini radikalliqning ziyinigha uchrashtin qutulup qalghanlarni körgen bu mutexessislerning birdek kespiy terbiye orunlirini qollighanliqi, buni térrorluqqa we radikalliqqa qarshi turushtiki nahayiti toghra tedbir boptu, dep bahalighanliqi bayan qilin'ghan.

Halbuki, 5-noyabir küni jenwede échilghan bu yighin'gha qatnashqan wekiller polattek pakitlar bilen xitayning bu teshwiqatlirining pütünley yalghanliqini körsitip bergen. Mezkur yighin'gha Uyghur élidiki lagérda yétiwatqan qazaqlarning shahiti süpitide kelgen gérmaniyediki qazaq pa'aliyetchi ömerbekning éytishiche, u bu yighin'gha lagérda yétiwatqan 1000din oshuq qazaqqa a'it delil-ispat bilen kelgen.

Dunya Uyghur qurultiyining tetqiqatchisi pétér érwin yuqiridiki yighinda qilghan sözide, Uyghur élidiki lagérlarning xelq'aradiki tetqiqatchilar we metbu'atlarda yighiwélish lagéri, jaza lagéri we yaki ménge yuyush lagéri qatarliq oxshimighan isimlar bilen atiliwatqanliqi, bu namlarning hemmisining u yerdiki shara'itlarni teswirlesh üchün muwapiqliqini, chünki bu lagérlarda ten jazasining mewjutluqi heqqide éniq melumatlar barliqini, hazirghiche bu orunda ölgen 30 kishining kimlikining éniqlinip chiqqanliqini alahide eskertti.

Dolqun eysa ependining éytishiche, 6-noyabir künidiki xitayning kishilik hoquq weziyitige qarap chiqish yighinida herqaysi kishilik hoquq organliri we aktipliri Uyghur élidiki lagér témisini eng muhim mesile süpitide otturigha qoyidu, dep mölcherlenmektiken.
Bir qisim közetküchiler herqaysi döletlerning 6-noyabir küni 21-esirdiki eng jiddiy bir weqe bolghan lagér mesilisini xitaydin sorash yaki sorimasliq arqiliq qattiq bir meydan kishilik hoquq siniqigha duch kélidighanliqini bildürüshmekte.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.