Хитай һөкүмити “хитайниң кишилик һоқуқ вәзийитини қәрәллик көрүп чиқиш йиғини” да җиддий соалларға дуч кәлди

Мухбиримиз ирадә
2018.11.06
bdt-xitay-lager-mesilisi-1.jpg Бирләшкән дөләтләр тәшкилатида ечилған хитайниң кишилик һоқуқ хатирисини “қәрәллик көрүп чиқиш” йиғинида хитай вәкили. 2018-Йили 6-ноябир, җәнвә.
AP

6-Ноябир күни, хәлқара кишилик һоқуқ органлири вә дуня уйғур қурултийи қатарлиқ уйғур тәшкилатлири узундин бери күткән хитайниң кишилик һоқуқ вәзийитини қәрәллик көрүп чиқиш йиғини ечилди. Бу йиғинниң күн тәртипигә асасән, алди билән хитай һөкүмитиниң вәкилләр өмикигә сөз берилидиған болуп, улар хитайниң кишилик һоқуқиниң тәрәққият әһвалини чүшәндүрүп өткәндин кейин андин нөвәт билән һәрқайси дөләтләр өзлиригә берилгән 45 секунт вақит ичидә өзлириниң баһалирини вә тәклиплирини оқуп өтти. Бу җәрянда хитай вәкилләр өмики йәнә һәрқайси дөләтләр вәкиллиридин чүшкән пикир-тәклипләргә җаваб қайтурди.

Уйғур елидә бир милйондин ошуқ уйғурниң хитай һөкүмити тәрипидин лагерға қамалғанлиқи ашкариланған бир мәзгилдә бу йиғинниң ечилиши хитайни лагер мәсилисидә изаһат беришкә қистайдиған яхши пурсәт дәп қариған кишилик һоқуқ органлири вә уйғур тәшкилатлири өзлириниң бу органға сунған доклатлирида лагерлар һәққидики ишәнчлик мәлуматларни тәминлигән вә һәрқайси дөләтләрни хитайға бесим ишлитишкә чақирған иди.

Дәрвәқә бүгүнки йиғинда ғәрб демократик әллири бирдәк уйғурларниң кишилик һоқуқ вәзийитини тилға алди. Америка, канада, белгийә, чех, фирансийә, германийә, исландийә, иреландийә, голландийә, шивейитсарийә, норвегийә қатарлиқ дөләтләр хитай һөкүмитиниң уйғур елидә лагерларни йолға қоюп, уйғур мусулманлири вә башқа мусулман хәлқләрни қамаватқанлиқини билдүрди вә бирләшкән дөләтләр тәшкилатиниң бу һәқтә тәкшүрүш елип беришини тәләп қилди.

Америка вәкили лагер мәсилисини кәскин һалда оттуриға қоюп, уйғур районида аз дегәндә бир милйон кишиниң лагерда тутуп турулуватқанлиқини билдүрди. У сөзидә: “хитай һөкүмитиниң шинҗаң уйғур аптоном районидики уйғурлар, қазақлар вә башқа мусулман хәлқләр үстидики бастурушиниң ешип бериватқанлиқи бизниң қаттиқ диққитимизни қозғимақта. Биз хитай һөкүмитидин шинҗаң уйғур аптоном районида йолға қойған тутқун қилиш лагерлири қатарлиқ барлиқ қанунсиз тутқун қилиш васитилирини дәрһал ахирлаштурушқа вә йүз миңлиған һәтта милйонларчә тутқунларни дәрһал қоюп беришкә чақиримиз”, деди.

Америка йәнә хитай һөкүмитиниң ташқи ваңчук, илһам тохти қатарлиқ қамақтики кишилик һоқуқ паалийәтчилириниму қоюп бериши керәкликини әскәртти вә хитайни динға ишәнгүчиләрниң һоқуқлириға капаләтлик қилишқа чақирди.

Шиветсарийә вәкили сөзидә: “биз хитай һөкүмитини шинҗаң уйғур аптоном районидики барлиқ қайта тәрбийә лагерлирини дәрһал тақашқа чақиримиз, шундақла кишилик һоқуқ алий комиссарлиқиниң алаһидә хадимлирини районға беришқа чақиримиз”, деди.

Фирансийә вәкили сөзидә: “биз хитайни 18-авғуст күни ечилған ирқий айримичилиққа қарши туруш йиғинида шинҗаң һәққидә берилгән тәклипләрни иҗра қилишқа, болупму у йәрдики йиғивелиш лагерлирини дәрһал аяғлаштурушқа дәвәт қилимиз. Хитай һөкүмити шинҗаң вә тибәттики хәлқләрниң дини әркинликигә капаләтлик қилиши керәк”, дегәнләрни баян қилди.

Исландийә вә иреландийә вәкиллири өзлириниң уйғурларниң йиғивелиш лагериға қамалғанлиқи һәққидики хәвәрләрдин қаттиқ әндишә қилғанлиқини ипадә қилип, хитай һөкүмитиниң мустәқил тәкшүргүчиләрниң бу мәсилә үстидин тәкшүрүш елип беришиға маслишиши керәкликини билдүрди.

Йиғинда, әнглийә, австралийә, австрийә, данийә, финландийә, шиветсийә вә японийә қатарлиқ дөләтләр хитай һөкүмитиниң уйғурларниң кишилик һоқуқи, җүмлидин дини вә миллий һоқуқлириға һөрмәт қилиши керәкликини әскәртти.

Әнглийә вәкили сөзидә: “әнглийә хитайниң тәрәққият һоқуқи вә өлүм җазалирини азайтиштики тиришчанлиқини қарши алиду, бирақ хитайда йиғилиш әркинлики, пикир әркинлики вә етиқад әркинлики қатарлиқ пуқралиқ һоқуқи вә сиясий һоқуқлар күнсайин чекинмәктә. Болупму биз, хитай һөкүмитиниң уйғурлар вә тибәтләргә тутқан муамилисидин әндишә һес қилмақтимиз”, деди. У, хитайға бәргән тәклипидә, хитай һөкүмитидин уйғур райони һәққидики тәклипләргә әмәл қилип, б д т алаһидә тәкшүргүчилириниң районға берип тәкшүрүшигә йол қоюшни тәләп қилди.

Финландийә вәкилиму хитай һөкүмитини мустәқил тәкшүргүчиләрниң уйғур райониға берип тәкшүрүш елип беришиға йол қоюшини тәләп қилди.

Японийә вәкили сөзидә, японийәниң хитай һөкүмитиниң кишилик һоқуқ паалийәтчилири вә зиялийларға қаратқан бастуруш һәрикәтлириниң күчәйтишигә диққәт қиливатқанлиқини, уйғурлар вә тибәтләрниң кишилик һоқуқ вәзийитиниңму өзлирини қайғуға селиватқанлиқини әскәртип, хитай һөкүмитини бу милләтләрниң һоқуқиға капаләтлик қилишқа чақирди.

Бүгүнки йиғинда бирму мусулман дөлити уйғур мәсилисини яки уйғур елидики лагер мәсилисини тилға алмиди. Әксичә, уларниң бир қисми хитай һөкүмитиниң кишилик һоқуқта қолға кәлтүргән тәрәққиятлирини давамлаштурушиға тиләкдашлиқ билдүрди.

Уйғурлар алаһидә диққәт қилидиған дөләтләрниң бири болған түркийәниң вәкили сөзидә гәрчә уйғурлар яки лагер мәсилисини очуқ тилға алмиған болсиму, әмма районда йолға қоюлуватқан сиясәтләр һәққидә тохтилип, хитай һөкүмитиниң хитайдики барлиқ кишиләр, җүмлидин пәрқлиқ мәдәнийәтни, пәрқлиқ кимликини қоғдап қалмақчи болуватқанларниму давамлиқ қоллиши керәкликини билдүрди. Түркийә вәкили сөзидә йәнә: “хитай һөкүмитиниң радикаллиққа қарши җиддий һәрикәткә өтүшини чүшинишкә болиду. Бирақ, бу йәрдә қоллиниливатқан бәзи усуллар, мәсилән кишиләрниң һечқандақ қануний асассиз һалда тутқун қилиниши вә уларниң аилилиридин мәһрум қилинишиға охшаш вәқәләр әндишимизни қозғимақта. Шуңа биз бу җәһәттә хитай һөкүмитиниң кишилик һоқуқ хитабнамисини толуқ капаләткә игә қилиш йолида хәлқаралиқ органлар билән һәмкарлишишини тәклип қилимиз” деди.

Хитай вәкилләр өзлиригә чүшкән пикир-тәклипләргә қайтурған инкаслирида хитайда пуқраларниң, аз санлиқ милләтләрниң, динға ишәнгүчи гуруппиларниң асасий кишилик һоқуқлири, җүмлидин пикир қилиш, йиғилиш вә динға ишиниш қатарлиқ әркинликлириниң толуқ капаләткә игә икәнликини қайта-қайта тәкитләш билән бир вақитта, юқиридики дөләтләрниң уйғур ели һәққидә дегәнлирини “әмәлийәттин йирақ” дәп оттуриға қойди. Хитай ташқи ишлар министирлиқиниң муавин министири ли йүчең сөзидә: “биз бундақ сиясий мәқсәтләр чиқиш қилинған әйибләшләрни һәргиз қобул қилмаймиз”, деди.

У шундақла сөзидә уйғур районида террорлуқ тәһдитиниң мәвҗутлуқини илгири сүрүп: “муқимлиқ дегән интайин муһим. Террорлуқниң алдини елиш биринчи орунға қоюлуши керәк” дегәнләрни ейтти. Йәнә бир хитай вәкил, уйғур елидики лагерларниң кәспий тәрбийәләш орни икәнликини, һәтта бу орунларни пүттүргәнләргә диплом берилидиғанлиқини ейтти. Бу йиғинға йәнә үрүмчи шәһиригә йеқинда башлиқ қилип бекитилгән ясин сидиқму елип келингән болуп, у хитай вәкилләр арисида сөз қилип, өзиниң миллитиниң уйғурлуқини алаһидә әскәртип өткәндин кейин уйғур районида бундақ тәрбийәләш орунлириниң интайин зөрүрлүкини, 22 айдин буян районда бирму вәқә чиқип бақмиғанлиқини илгири сүрүп, юқиридики дөләтләрниң вә һәрқайси кишилик һоқуқ органлириниң ейтқанлирини йоққа чиқиришқа урунди.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.