Xitay hökümiti “Xitayning kishilik hoquq weziyitini qerellik körüp chiqish yighini” da jiddiy so'allargha duch keldi

6-Noyabir küni, xelq'ara kishilik hoquq organliri we dunya Uyghur qurultiyi qatarliq Uyghur teshkilatliri uzundin béri kütken xitayning kishilik hoquq weziyitini qerellik körüp chiqish yighini échildi. Bu yighinning kün tertipige asasen, aldi bilen xitay hökümitining wekiller ömikige söz bérilidighan bolup, ular xitayning kishilik hoquqining tereqqiyat ehwalini chüshendürüp ötkendin kéyin andin nöwet bilen herqaysi döletler özlirige bérilgen 45 sékunt waqit ichide özlirining bahalirini we tekliplirini oqup ötti. Bu jeryanda xitay wekiller ömiki yene herqaysi döletler wekilliridin chüshken pikir-tekliplerge jawab qayturdi.

Uyghur élide bir milyondin oshuq Uyghurning xitay hökümiti teripidin lagérgha qamalghanliqi ashkarilan'ghan bir mezgilde bu yighinning échilishi xitayni lagér mesiliside izahat bérishke qistaydighan yaxshi purset dep qarighan kishilik hoquq organliri we Uyghur teshkilatliri özlirining bu organ'gha sun'ghan doklatlirida lagérlar heqqidiki ishenchlik melumatlarni teminligen we herqaysi döletlerni xitaygha bésim ishlitishke chaqirghan idi.

Derweqe bügünki yighinda gherb démokratik elliri birdek Uyghurlarning kishilik hoquq weziyitini tilgha aldi. Amérika, kanada, bélgiye, chéx, firansiye, gérmaniye, islandiye, irélandiye, gollandiye, shiwéyitsariye, norwégiye qatarliq döletler xitay hökümitining Uyghur élide lagérlarni yolgha qoyup, Uyghur musulmanliri we bashqa musulman xelqlerni qamawatqanliqini bildürdi we birleshken döletler teshkilatining bu heqte tekshürüsh élip bérishini telep qildi.

Amérika wekili lagér mesilisini keskin halda otturigha qoyup, Uyghur rayonida az dégende bir milyon kishining lagérda tutup turuluwatqanliqini bildürdi. U sözide: “Xitay hökümitining shinjang Uyghur aptonom rayonidiki Uyghurlar, qazaqlar we bashqa musulman xelqler üstidiki basturushining éship bériwatqanliqi bizning qattiq diqqitimizni qozghimaqta. Biz xitay hökümitidin shinjang Uyghur aptonom rayonida yolgha qoyghan tutqun qilish lagérliri qatarliq barliq qanunsiz tutqun qilish wasitilirini derhal axirlashturushqa we yüz minglighan hetta milyonlarche tutqunlarni derhal qoyup bérishke chaqirimiz”, dédi.

Amérika yene xitay hökümitining tashqi wangchuk, ilham toxti qatarliq qamaqtiki kishilik hoquq pa'aliyetchilirinimu qoyup bérishi kéreklikini eskertti we xitayni din'gha ishen'güchilerning hoquqlirigha kapaletlik qilishqa chaqirdi.

Shiwétsariye wekili sözide: “Biz xitay hökümitini shinjang Uyghur aptonom rayonidiki barliq qayta terbiye lagérlirini derhal taqashqa chaqirimiz, shundaqla kishilik hoquq aliy komissarliqining alahide xadimlirini rayon'gha bérishqa chaqirimiz”, dédi.

Firansiye wekili sözide: “Biz xitayni 18-awghust küni échilghan irqiy ayrimichiliqqa qarshi turush yighinida shinjang heqqide bérilgen tekliplerni ijra qilishqa, bolupmu u yerdiki yighiwélish lagérlirini derhal ayaghlashturushqa dewet qilimiz. Xitay hökümiti shinjang we tibettiki xelqlerning dini erkinlikige kapaletlik qilishi kérek”, dégenlerni bayan qildi.

Islandiye we irélandiye wekilliri özlirining Uyghurlarning yighiwélish lagérigha qamalghanliqi heqqidiki xewerlerdin qattiq endishe qilghanliqini ipade qilip, xitay hökümitining musteqil tekshürgüchilerning bu mesile üstidin tekshürüsh élip bérishigha maslishishi kéreklikini bildürdi.

Yighinda, en'gliye, awstraliye, awstriye, daniye, finlandiye, shiwétsiye we yaponiye qatarliq döletler xitay hökümitining Uyghurlarning kishilik hoquqi, jümlidin dini we milliy hoquqlirigha hörmet qilishi kéreklikini eskertti.

En'gliye wekili sözide: “En'gliye xitayning tereqqiyat hoquqi we ölüm jazalirini azaytishtiki tirishchanliqini qarshi alidu, biraq xitayda yighilish erkinliki, pikir erkinliki we étiqad erkinliki qatarliq puqraliq hoquqi we siyasiy hoquqlar künsayin chékinmekte. Bolupmu biz, xitay hökümitining Uyghurlar we tibetlerge tutqan mu'amilisidin endishe hés qilmaqtimiz”, dédi. U, xitaygha bergen teklipide, xitay hökümitidin Uyghur rayoni heqqidiki tekliplerge emel qilip, b d t alahide tekshürgüchilirining rayon'gha bérip tekshürüshige yol qoyushni telep qildi.

Finlandiye wekilimu xitay hökümitini musteqil tekshürgüchilerning Uyghur rayonigha bérip tekshürüsh élip bérishigha yol qoyushini telep qildi.

Yaponiye wekili sözide, yaponiyening xitay hökümitining kishilik hoquq pa'aliyetchiliri we ziyaliylargha qaratqan basturush heriketlirining kücheytishige diqqet qiliwatqanliqini, Uyghurlar we tibetlerning kishilik hoquq weziyitiningmu özlirini qayghugha séliwatqanliqini eskertip, xitay hökümitini bu milletlerning hoquqigha kapaletlik qilishqa chaqirdi.

Bügünki yighinda birmu musulman döliti Uyghur mesilisini yaki Uyghur élidiki lagér mesilisini tilgha almidi. Eksiche, ularning bir qismi xitay hökümitining kishilik hoquqta qolgha keltürgen tereqqiyatlirini dawamlashturushigha tilekdashliq bildürdi.

Uyghurlar alahide diqqet qilidighan döletlerning biri bolghan türkiyening wekili sözide gerche Uyghurlar yaki lagér mesilisini ochuq tilgha almighan bolsimu, emma rayonda yolgha qoyuluwatqan siyasetler heqqide toxtilip, xitay hökümitining xitaydiki barliq kishiler, jümlidin perqliq medeniyetni, perqliq kimlikini qoghdap qalmaqchi boluwatqanlarnimu dawamliq qollishi kéreklikini bildürdi. Türkiye wekili sözide yene: “Xitay hökümitining radikalliqqa qarshi jiddiy heriketke ötüshini chüshinishke bolidu. Biraq, bu yerde qolliniliwatqan bezi usullar, mesilen kishilerning héchqandaq qanuniy asassiz halda tutqun qilinishi we ularning a'ililiridin mehrum qilinishigha oxshash weqeler endishimizni qozghimaqta. Shunga biz bu jehette xitay hökümitining kishilik hoquq xitabnamisini toluq kapaletke ige qilish yolida xelq'araliq organlar bilen hemkarlishishini teklip qilimiz” dédi.

Xitay wekiller özlirige chüshken pikir-tekliplerge qayturghan inkaslirida xitayda puqralarning, az sanliq milletlerning, din'gha ishen'güchi guruppilarning asasiy kishilik hoquqliri, jümlidin pikir qilish, yighilish we din'gha ishinish qatarliq erkinliklirining toluq kapaletke ige ikenlikini qayta-qayta tekitlesh bilen bir waqitta, yuqiridiki döletlerning Uyghur éli heqqide dégenlirini “Emeliyettin yiraq” dep otturigha qoydi. Xitay tashqi ishlar ministirliqining mu'awin ministiri li yüchéng sözide: “Biz bundaq siyasiy meqsetler chiqish qilin'ghan eyibleshlerni hergiz qobul qilmaymiz”, dédi.

U shundaqla sözide Uyghur rayonida térrorluq tehditining mewjutluqini ilgiri sürüp: “Muqimliq dégen intayin muhim. Térrorluqning aldini élish birinchi orun'gha qoyulushi kérek” dégenlerni éytti. Yene bir xitay wekil, Uyghur élidiki lagérlarning kespiy terbiyelesh orni ikenlikini, hetta bu orunlarni püttürgenlerge diplom bérilidighanliqini éytti. Bu yighin'gha yene ürümchi shehirige yéqinda bashliq qilip békitilgen yasin sidiqmu élip kélin'gen bolup, u xitay wekiller arisida söz qilip, özining millitining Uyghurluqini alahide eskertip ötkendin kéyin Uyghur rayonida bundaq terbiyelesh orunlirining intayin zörürlükini, 22 aydin buyan rayonda birmu weqe chiqip baqmighanliqini ilgiri sürüp, yuqiridiki döletlerning we herqaysi kishilik hoquq organlirining éytqanlirini yoqqa chiqirishqa urundi.