B d t diki xitayning kishilik hoquq weziyitige qarap chiqish yighini heqqide jiddiy inkaslar otturigha chiqti

Chet'eldiki kishilik hoquq pa'aliyetchiliri we Uyghur teshkilatliri uzundin buyan kütüp kelgen b d t diki xitayning kishilik hoquq weziyitige qarap chiqish yighini tünügün, yeni 6-noyabir küni échildi.

Yighinda gherbtiki amérika, en'gliye, awstraliye qatarliq démokratik döletlerdin 24 hökümet Uyghur we tibetning hazirqi weziyitini tilgha alghan bolup, buning ichide az dégende 14 dölet lagér mesilisini otturigha qoyghan. Halbuki, héchbir musulman döliti xitayning kishilik hoquq depsendichilikini tilgha almighan. Ular xitayning namratliqni tügitish siyasiti heqqide tejribe almashturushni telep qilghan we xitayning kishilik hoquq jehette qolgha keltürgen atalmish netijilirige utuqlarni tiligen.

Mezkur yighindin melum bolushiche, gherb elliridin amérika we awstraliye Uyghur rayonidiki Uyghurlarning köplep tutqun qilinishi we hemme yerni qaplighan éghir teqib sistémisini qattiq eyibligen chaghda, xitay hökümiti bu xil eyibleshlerni “Emeliyettin bekla yiraqlap ketken” dep teswirligen. Uningdin bashqa xitay tashqi ishlar ministirining mu'awin ministiri lé yüchéngmu buninggha ipade bildürüp: “Biz bir tereplime qarashta bolidighan we pakitni közge ilmaydighan bezi döletlerning eyibleshlirini qet'iy qobul qilmaymiz,” dégen.

Yighin axirlashqandin kéyin kishilik hoquqni közitish teshkilati xitay bölümining diréktori sofiy richardson xanim Uyghur weziyitining bezi döletler teripidin tilgha élinishi we élinmasliqi heqqidiki tesiratlirini bayan qilip, mundaq dédi: “Bu bir hem yaxshi hem nachar netije boldi. Peqet qismen döletlerningla shinjang weziyitini tilgha élishni xalaydighanliqini körduq. Beziliri qet'iyla bu toghriliq gep qilishni xalimaydiken. Tünügün eger musulman döletler shinjang weziyitini we shu yerdiki Uyghur musulmanlirining hazirqi ehwalini alahide otturigha qoyghan bolsa bek yaxshi bolatti. Türkiye ‛az sanliq milletler‚ dep siypap ötüp ketken bolsimu, emma ‛Uyghur‚ yaki ‛shinjang‚ dep alahide tilgha almidi.”

Mezkur yighin axirlishishi bilenla bügün dunya Uyghur qurultiyi bayanat élan qilip, Uyghur diyaridiki jaza lagérlirining derhal taqilishini telep qildi. Bayanatta 2013-yilidiki xitayning kishilik hoquq weziyitige qarap chiqish yighinidin kéyin Uyghurlarning kishilik hoquq weziyitining künsayin nacharlishishqa qarap yüzlen'genliki, bolupmu diniy erkinlikning téximu qattiq kontrol qilin'ghanliqi alahide tilgha élin'ghan.

Melum bolghinidek, tünügün birleshken döletler teshkilatining aldida Uyghur, tibet, mongghul, wiyétnam, xitay xristi'an dini muritliridin teshkillen'gen mingdin artuq adem lagérlargha solan'ghan mehbuslarni qoyup bérishni telep qilip namayish ötküzgen idi. Mezkur bayanatta namayishning tepsilatighimu orun bérilgen.

Dunya Uyghur qurultiyining re'isi dolqun eysa ependi tünügünki namayishta sözligen nutqida nöwettiki Uyghurlar yoluquwatqan dehshetlik basturushni heqiqiy tilgha alghan döletler sanining yenila intayin azliqini bildürdi.

D u q ning programma yétekchisi pétér irwin ependi tünügünki yighindin öz oylighandek netije chiqqan-chiqmighanliqi heqqide ziyaritimizni qobul qilip, özliri texmin qilghan döletlerning Uyghur mesilisini otturigha qoyghanliqidin memnun bolghanliqini bildürdi.

U yene mundaq dédi: “Tünügünki yighinda 24 dölet Uyghurlarning omumiy weziyitini otturigha qoydi. Az dégende 14 dölet lagérlar mesilisini alahide tilgha aldi. 125 Din artuq dölet Uyghur mesilisini qet'iy tilgha almidi. Az dégende bir milyondin artuq Uyghur we qazaqning jaza lagérigha solinishi keskin téma boluwatqan mezgilde bu mesilining tünügünkidek yighinlarda tilgha élinmasliqi, bolupmu islam ellirining qet'iyla awaz chiqarmasliqi ademni bekla ümidsizlendüridighan ish bolup qaldi.”

Sofiy richardson xanimmu bu nuqtida öz köz-qarishini bayan qilip mundaq dédi: “Biz oylighan bezi mesililer yighinda tilgha élinmidi. Mesilen, biz xitaydiki ölüp ketken kishilik hoquq qoghdighuchilirining sanini békitip chiqqan iduq. Shinjang mesilisi tilgha élin'ghan bolsimu, lékin bu mesile jiq döletler teripidin otturigha qoyulmidi.”

Axirida pétir irwin Uyghur diyaridiki lagérlarning taqilishigha qarita bundin kéyinki tirishchanliqlarni tehlil qilip, mundaq dédi: “Lagérlarni taqash heqqide xitaygha bésim ishlitishte xitayning kishilik hoquq weziyitige qarap chiqish yighini yaxshi bir tallash, emma bu yéterlik emes. Méningche, amérika hökümitining kishilik hoquq depsendichilikide belgilik rol oynighan xitay emeldarlirigha qollanmaqchi bolghan ‛magnétsikiy qanuni‚ mu yaxshi ünüm hasil qilalaydu. Uningdin bashqa yene b d t ning herxil yighinlirida awazimizni téximu ünlük qoyuwétip kishilik hoquq depsendichilikini muhim nuqta qilishimiz kérek. Biz musulman döletliridin köprek awaz chiqishini xalaymiz.”

Yuqiriqi nuqtida sofiy richardson xanimmu pikir bayan qilip, Uyghur mesilisini tilgha alghan döletlerning birliship béyjinggha lagérlarni taqash heqqide bésim ishlitishi lazimliqini bildürdi. U munularni bildürdi: “Méningche, tünügünki yighinda shinjang mesilisini alahide tilgha alghan 14 dölet birliship béyjing da'irilirige lagérni taqash heqqide bésim ishlitishi aqilane bir tallash. Xitayning nöwettiki b d t tiki küchige nisbeten bu belkim bekmu qiyin bolushi mumkin. Biraq mushu döletlerning musteqil bir yerge kélelishi ré'al we emeliyetchan ish. Bularning qilidighan ishi b d t kishilik hoquq aliy komissaridin Uyghur diyarida tekshürüshte bolushni telep qilish.”