Б д т мутәхәссислири хитайни уйғур аптоном райониниң “ашқунлуқни түгитиш низами” ни бикар қилишқа чақирди

Б д т кишилик һоқуқ кеңишиниң һәр қайси мустәқил хизмәт гурупилиридики 6 нәпәр мутәхәссис 12‏-ноябир хитай рәиси ши җинпиңға мәктуп йезип, уйғур аптоном райониниң “ашқунлуқни түгитиш низами” ни бикар қилишини тәләп қилған. Шундақла йәнә хитай һөкүмитиниң мәзкур райондики “қайта тәрбийәләш мәркәзлири” ни өз ичигә алған қилмишлири униң хәлқара кишилик һоқуқ мәҗбурийәтлиригә пүтүнләй хилап икәнликини тәкитлигән.

Мәзкур мәктуп б д т ниң мәҗбурий ғайиб қиливетишкә қарши туруш гурупписи, пикир вә ипадә әркинликини қоғдаш гурупписи, аз санлиқ милләтләр гурупписи, диний етиқад әркинлики гурупписи, террорлуққа қарши турушта кишилик һоқуқни қоғдаш гурупписи қатарлиқ хизмәт гуруппилиридики 6 нәпәр мустәқил мутәхәссис тәрипидин йезилған. Мәктупта хитайниң бу йил 10‏-айда түзитиш киргүзүлгән “ашқунлуқни түгитиш низами”, лагерлар мәсилиси, униң районда йолға қоюватқан диний етиқадни хитайлаштуруш, уйғур мәдәнийити вә ана тилни чәкләш сиясәтлири һәм бу йолда алған тәдбирлири әтраплиқ, чоңқур анализ қилинип, униң алған тәдбирлириниң “чәктин һалқиғанлиқи вә һечқандақ һаҗити йоқлуқи” билдүрүлгән.

Мәзкур мәктупниң б д т кишилик һоқуқ кеңиши хитай кишилик һоқуқ хатирисини “қәрәллик көрүп чиқиши” дин кейинла йезилиши диққәт қозғиди. Хитай һөкүмитиниң бу мәктупқа қандақ инкас қайтуридиғанлиқи мәлум әмәс. Әмма кишилик һоқуқ тәшкилатлириниң қаришичә, б д т мутәхәссислириниң мәктупи бир агаһландуруш сигналидур.

Мәркизи шветсарийәниң җәнвә шәһиридики “хәлқара кишилик һоқуқ хизмити тәшкилати” ниң асия ишлириға мәсул хадими сараһ брукис чаршәнбә күни зияритимизни қобул қилғанда мундақ деди: “бу мәктуп хитайниң җәнвәдики әлчиханисиға тапшурулди, у йәрдин хитай һөкүмитигә йәткүзүлүши мумкин. Мениңчә бу мәктуп шуни ипадиләйду, бу худди өткән һәптидики кишилик һоқуқни қәрәллик көрүп чиқиш йиғинида көрүлгәндәк яки хитайниң б д т дики тәсир күчидәк һөкүмәтләр ара сиясий мунасивәт қандақ болса болсун, бу мутәхәссисләр өзи қилишқа тегишлик ишни қилди. Улар йүз бериватқан кәң көләмлик кишилик һоқуқ дәпсәндичиликигә қарита агаһландуруш сигнали берип, хитай һөкүмитиниң қилмишини өзгәртиши керәкликини билдүрди”.

Уйғур аптоном райониниң “диний ашқунлуқни түгитиш низами” 2017‏-йили 1‏-айдин башлап иҗра қилинишқа башлиған. Лекин уйғур аптоном районлуқ хәлқ қурултийи бу йил 9‏-өктәбирдә мәзкур низамға түзитиш киргүзүп, “қайта тәрбийәләш лагерлири” ни қанунлаштурған. Шуниңдәк һиҗап, сақал, роза тутуш, намаз оқуш, закат бериш, диний китабларни сақлаш, тарқақ һәҗ қилиш қатарлиқ бурун нормал дәп қаралған нурғун диний хаһишлар қанунсиз дәп бекитилгән иди.

Мәктупта уйғур аптоном райониниң йеқинда түзитиш киргүзүлгән “диний ашқунлуқни түгитиш низами” ниң уйғур, қазақ вә башқа аз санлиқ милләтләрни нишан қилғанлиқи, буниң хәлқара қанунларға хилаплиқи тәкитләнгән.
Мутәхәссисләр ши җинпиңға б д т ниң 1992‏-йили мақулланған “башқа милләт яки етник, диний вә тил гуруппилириға мәнсуп шәхсләрниң һәқ-һоқуқи әһдинамиси” ни хатириләткән. Мәктупта юқириқи әһдинаминиң 1‏-маддисида; “дөләтләр аз санлиқ милләтләрниң миллий, етник, тил яки диний кимликиниң мәвҗутлуқини улар олтурушлуқ территорийә ичидә қоғдайду вә кимликини тәрәққий қалдуруш шараитини яхшилайду” дейилгәнлики әскәртилип, лекин: “биз юқириқи низамниң хитай үстигә алған хәлқара кишилик һоқуқ қанунидики мәҗбурийитигә хилаплиқидин әндишә қилмақтимиз” дейилгән.

Бәзи мутәхәссисләрниң қәйт қилишичә, бу хил тәвсийә характерлик мәктупларниң хитай һөкүмитини сияситини өзгәртишкә мәҗбурлаш күчи чәклик болсиму, лекин униңға йәнила мәлум бесим пәйда қилидикән.
Түркийә һаҗитәпә университетиниң дотсенти, доктор әркин әкрәм мундақ дәйду: “бу йәрдә бу мәктуп шәрқий түркистандики зулумниң беши ялғузла үрүмчи һөкүмити әмәс, ши җинпиң икәнликиниму көрситиду. Лекин қанунни үрүмчи һөкүмити чиқарған. Шуңа, ши җинпиңға дейиш арқилиқ бәлки үрүмчи һөкүмитигә бесим ишлитишниң йолини издигән болса керәк. Әмма хитай хәлқара қанунларға бәк бойсунған дөләт әмәс. У хәлқарадики охшаш уқумни хәлқара башқичә чүшәнсун, биз башқичә чүшинимиз, дәйдиған мундақ бир әһвал бар. Шуңа, ши җинпиңға миң чүшәндүрсиму диққәткә алмайду, дәп ойлаймән”.

Доктор әркин әкрәм йәнә б д т мутәхәссислириниң мәктупи хитай билән ғәрбниң кишилик һоқуқ, қиммәт қаришидики пәрқ вә тоқунушни ипадиләйдиғанлиқини билдүрди. У мундақ дәйду: “хәлқарада талланған бундақ мутәхәссисләрниң хитайға хәт йезиши, сениң сияситиниң тоғра әмәсликини тәнқид қиливатиду, дегән гәп. Хитай чоң дөләт болғачқа униңға қилинған бу хил тәвсийә характерлик тәнқидләр буниңдин кейинки хитайға қарши идийә урушиниң башлиниши, дәп ойлисақму болиду. Чүнки, хитай билән ғәрбниң қиммәт қариши охшимайду. Хитайниң мәдәнийити, чүшәнчә, тәпәккур қилиш шәкли, маһийити охшимайду. Бу охшимаслиқ уларниң һәмкарлиқ елип беришиға ярдәмчи болмайду.”

Б д т мутәхәссислириниң мәктупида йәнә “диний ашқунлуқни түгитиш низами” да “қайта -тәрбийәләш лагерлири” қанунлаштурулғанлиқи тәнқид қилинип, “ашқунлуқни түгитиш” ниң бундақ кәң даирилик шәрһлинишигә болған әндишилиримизни билдүримиз” дейилгән. Мәктупта қәйт қилинишичә, низамда пикри вә ипадә әркинлики, диний етиқад әркинлики, шуниңдәк етник, тил, диний аз санлиқларниң һәқ-һоқуқи қатарлиқ хәлқара қанунда капаләткә игә қилинған иш-һәрикәтләр ашқунлуқ категорийәсигә киргүзүп қоюлған. Мәктупта мундақ дейилгән: “биз шуни тәкитләймизки, җәмийәтни бир хиллаштуруш, динни техиму хитайлаштуруш муддиаси хәлқара кишилик һоқуқ қанунлирида қанунлуқ муддиа, дәп қаралмайду. Бундақ муддиаға йетиш үчүн әркинликни чәкләш қанунсизлиқ дәп қарилиду.”

Лекин “хәлқара кишилик һоқуқ хизмити тәшкилати” дики сараһ брукисниң билдүрүшичә, мутәхәссисләр мәктупида хитай һөкүмитигә “дөләт бихәтәрликини баһанә қилип, түп әркинликкә хилаплиқ қилалмайсән” дегән сигнални бәргән.

Сараһ брукис мундақ дәйду: “һәр қандақ әһвалда бир дөләтниң пуқралирини террорлуқ яки ашқунлуқтин қоғдишини чүшинишкә болиду. Бирақ бу йәрдики мәсилә шу, буни мутәхәссисләр наһайити ениқ шәрһлигән, хитай һөкүмитиниң ашқунлуққа бәргән изаһати, уларниң ашқунлуқни түгитиш намида алған җәмийәтни инақлаштуруш, бир хиллаштуруш тәдбирлирини орунсиз, дәп қариған. Лекин хитай һөкүмитиниң нәзиридә дөләт бихәтәрлики үчүн қилинған һәрқандақ қилмиш қанунлуқ. Бирақ, б д т мутәхәссислири, тохтап туруң, хәлқара қанунларда бихәтәрлик, дәп түп әркинликкә хилаплиқ қилалмайсиз дегәнни, оттуриға қойған”.

Б д т мутәхәссислириниң мәзкур мәктупи америка дөләт мәҗлисидә “уйғур кишилик һоқуқ қанун лайиһәси” оттуриға қоюлған 14‏-ноябир күни елан қилинди. “уйғур кишилик һоқуқ қанун лайиһәси” чаршәнбә күни америка авам вә кеңәш палаталирида тәңла оттуриға қоюлған иди.

Б д т мутәхәссислириниң мәктупида, ши җинпиңниң дәрһал зөрүр тәдбирләрни елип, хәлқара қанунға хилап қилмишларни тохтитиши, униң қайта йүз беришиниң алдини елиши, тәкшүрүш елип берип, җавабкарлиқи бар һәрқандақ шәхсни җавабкарлиққа тартиши тәләп қилинған.