B d t mutexessisliri xitayni Uyghur aptonom rayonining “Ashqunluqni tügitish nizami” ni bikar qilishqa chaqirdi

B d t kishilik hoquq kéngishining her qaysi musteqil xizmet gurupiliridiki 6 neper mutexessis 12‏-noyabir xitay re'isi shi jinpinggha mektup yézip, Uyghur aptonom rayonining “Ashqunluqni tügitish nizami” ni bikar qilishini telep qilghan. Shundaqla yene xitay hökümitining mezkur rayondiki “Qayta terbiyelesh merkezliri” ni öz ichige alghan qilmishliri uning xelq'ara kishilik hoquq mejburiyetlirige pütünley xilap ikenlikini tekitligen.

Mezkur mektup b d t ning mejburiy ghayib qiliwétishke qarshi turush guruppisi, pikir we ipade erkinlikini qoghdash guruppisi, az sanliq milletler guruppisi, diniy étiqad erkinliki guruppisi, térrorluqqa qarshi turushta kishilik hoquqni qoghdash guruppisi qatarliq xizmet guruppiliridiki 6 neper musteqil mutexessis teripidin yézilghan. Mektupta xitayning bu yil 10‏-ayda tüzitish kirgüzülgen “Ashqunluqni tügitish nizami”, lagérlar mesilisi, uning rayonda yolgha qoyuwatqan diniy étiqadni xitaylashturush, Uyghur medeniyiti we ana tilni cheklesh siyasetliri hem bu yolda alghan tedbirliri etrapliq, chongqur analiz qilinip, uning alghan tedbirlirining “Chektin halqighanliqi we héchqandaq hajiti yoqluqi” bildürülgen.

Mezkur mektupning b d t kishilik hoquq kéngishi xitay kishilik hoquq xatirisini “Qerellik körüp chiqishi” din kéyinla yézilishi diqqet qozghidi. Xitay hökümitining bu mektupqa qandaq inkas qayturidighanliqi melum emes. Emma kishilik hoquq teshkilatlirining qarishiche, b d t mutexessislirining mektupi bir agahlandurush signalidur.

Merkizi shwétsariyening jenwe shehiridiki “Xelq'ara kishilik hoquq xizmiti teshkilati” ning asiya ishlirigha mes'ul xadimi sarah brukis charshenbe küni ziyaritimizni qobul qilghanda mundaq dédi: “Bu mektup xitayning jenwediki elchixanisigha tapshuruldi, u yerdin xitay hökümitige yetküzülüshi mumkin. Méningche bu mektup shuni ipadileydu, bu xuddi ötken heptidiki kishilik hoquqni qerellik körüp chiqish yighinida körülgendek yaki xitayning b d t diki tesir küchidek hökümetler ara siyasiy munasiwet qandaq bolsa bolsun, bu mutexessisler özi qilishqa tégishlik ishni qildi. Ular yüz bériwatqan keng kölemlik kishilik hoquq depsendichilikige qarita agahlandurush signali bérip, xitay hökümitining qilmishini özgertishi kéreklikini bildürdi”.

Uyghur aptonom rayonining “Diniy ashqunluqni tügitish nizami” 2017‏-yili 1‏-aydin bashlap ijra qilinishqa bashlighan. Lékin Uyghur aptonom rayonluq xelq qurultiyi bu yil 9‏-öktebirde mezkur nizamgha tüzitish kirgüzüp, “Qayta terbiyelesh lagérliri” ni qanunlashturghan. Shuningdek hijap, saqal, roza tutush, namaz oqush, zakat bérish, diniy kitablarni saqlash, tarqaq hej qilish qatarliq burun normal dep qaralghan nurghun diniy xahishlar qanunsiz dep békitilgen idi.

Mektupta Uyghur aptonom rayonining yéqinda tüzitish kirgüzülgen “Diniy ashqunluqni tügitish nizami” ning Uyghur, qazaq we bashqa az sanliq milletlerni nishan qilghanliqi, buning xelq'ara qanunlargha xilapliqi tekitlen'gen.
Mutexessisler shi jinpinggha b d t ning 1992‏-yili maqullan'ghan “Bashqa millet yaki étnik, diniy we til guruppilirigha mensup shexslerning heq-hoquqi ehdinamisi” ni xatiriletken. Mektupta yuqiriqi ehdinamining 1‏-maddisida؛ “Döletler az sanliq milletlerning milliy, étnik, til yaki diniy kimlikining mewjutluqini ular olturushluq térritoriye ichide qoghdaydu we kimlikini tereqqiy qaldurush shara'itini yaxshilaydu” déyilgenliki eskertilip, lékin: “Biz yuqiriqi nizamning xitay üstige alghan xelq'ara kishilik hoquq qanunidiki mejburiyitige xilapliqidin endishe qilmaqtimiz” déyilgen.

Bezi mutexessislerning qeyt qilishiche, bu xil tewsiye xaraktérlik mektuplarning xitay hökümitini siyasitini özgertishke mejburlash küchi cheklik bolsimu, lékin uninggha yenila melum bésim peyda qilidiken.
Türkiye hajitepe uniwérsitétining dotsénti, doktor erkin ekrem mundaq deydu: “Bu yerde bu mektup sherqiy türkistandiki zulumning béshi yalghuzla ürümchi hökümiti emes, shi jinping ikenlikinimu körsitidu. Lékin qanunni ürümchi hökümiti chiqarghan. Shunga, shi jinpinggha déyish arqiliq belki ürümchi hökümitige bésim ishlitishning yolini izdigen bolsa kérek. Emma xitay xelq'ara qanunlargha bek boysun'ghan dölet emes. U xelq'aradiki oxshash uqumni xelq'ara bashqiche chüshensun, biz bashqiche chüshinimiz, deydighan mundaq bir ehwal bar. Shunga, shi jinpinggha ming chüshendürsimu diqqetke almaydu, dep oylaymen”.

Doktor erkin ekrem yene b d t mutexessislirining mektupi xitay bilen gherbning kishilik hoquq, qimmet qarishidiki perq we toqunushni ipadileydighanliqini bildürdi. U mundaq deydu: “Xelq'arada tallan'ghan bundaq mutexessislerning xitaygha xet yézishi, séning siyasitining toghra emeslikini tenqid qiliwatidu, dégen gep. Xitay chong dölet bolghachqa uninggha qilin'ghan bu xil tewsiye xaraktérlik tenqidler buningdin kéyinki xitaygha qarshi idiye urushining bashlinishi, dep oylisaqmu bolidu. Chünki, xitay bilen gherbning qimmet qarishi oxshimaydu. Xitayning medeniyiti, chüshenche, tepekkur qilish shekli, mahiyiti oxshimaydu. Bu oxshimasliq ularning hemkarliq élip bérishigha yardemchi bolmaydu.”

B d t mutexessislirining mektupida yene “Diniy ashqunluqni tügitish nizami” da “Qayta -terbiyelesh lagérliri” qanunlashturulghanliqi tenqid qilinip, “Ashqunluqni tügitish” ning bundaq keng da'irilik sherhlinishige bolghan endishilirimizni bildürimiz” déyilgen. Mektupta qeyt qilinishiche, nizamda pikri we ipade erkinliki, diniy étiqad erkinliki, shuningdek étnik, til, diniy az sanliqlarning heq-hoquqi qatarliq xelq'ara qanunda kapaletke ige qilin'ghan ish-heriketler ashqunluq katégoriyesige kirgüzüp qoyulghan. Mektupta mundaq déyilgen: “Biz shuni tekitleymizki, jem'iyetni bir xillashturush, dinni téximu xitaylashturush muddi'asi xelq'ara kishilik hoquq qanunlirida qanunluq muddi'a, dep qaralmaydu. Bundaq muddi'agha yétish üchün erkinlikni cheklesh qanunsizliq dep qarilidu.”

Lékin “Xelq'ara kishilik hoquq xizmiti teshkilati” diki sarah brukisning bildürüshiche, mutexessisler mektupida xitay hökümitige “Dölet bixeterlikini bahane qilip, tüp erkinlikke xilapliq qilalmaysen” dégen signalni bergen.

Sarah brukis mundaq deydu: “Her qandaq ehwalda bir döletning puqralirini térrorluq yaki ashqunluqtin qoghdishini chüshinishke bolidu. Biraq bu yerdiki mesile shu, buni mutexessisler nahayiti éniq sherhligen, xitay hökümitining ashqunluqqa bergen izahati, ularning ashqunluqni tügitish namida alghan jem'iyetni inaqlashturush, bir xillashturush tedbirlirini orunsiz, dep qarighan. Lékin xitay hökümitining neziride dölet bixeterliki üchün qilin'ghan herqandaq qilmish qanunluq. Biraq, b d t mutexessisliri, toxtap turung, xelq'ara qanunlarda bixeterlik, dep tüp erkinlikke xilapliq qilalmaysiz dégenni, otturigha qoyghan”.

B d t mutexessislirining mezkur mektupi amérika dölet mejliside “Uyghur kishilik hoquq qanun layihesi” otturigha qoyulghan 14‏-noyabir küni élan qilindi. “Uyghur kishilik hoquq qanun layihesi” charshenbe küni amérika awam we kéngesh palatalirida tengla otturigha qoyulghan idi.

B d t mutexessislirining mektupida, shi jinpingning derhal zörür tedbirlerni élip, xelq'ara qanun'gha xilap qilmishlarni toxtitishi, uning qayta yüz bérishining aldini élishi, tekshürüsh élip bérip, jawabkarliqi bar herqandaq shexsni jawabkarliqqa tartishi telep qilin'ghan.