B d t bash katipi xitayning b d t da Uyghur pa'aliyetchilirige kashila qilishini tosushqa chaqirildi

“Birleshken döletler teshkilati yerlik milletler munbiri” ning 16-qétimliq yighinida dolqun eysa ependi (xitayning bésimi arqiliq yighin zalidin chiqiriwétilishtin burun) bilen d u q mu'awin re'isi, Uyghur insan heqliri qurulushi teshkilatining mudiri ömer qanat ependiler. 2017-Yili 26-aprél, nyu-york.

Xitay b d t kishilik hoquq méxanizmining pesillik we yilliq yighinlirida Uyghur, tibet wekillirining we xitay öktichilirining mezkur méxanizmni qollinip, xitaydiki kishilik hoquq we yerlik milletler mesililirini otturigha qoyushigha kashila qilip kelgen.

Xitayning b d t diki tesir küchini qollinip, oxshimighan pikirdiki teshkilatlarning b d t da pikir bayan qilishini tosushigha 23-may küni kishilik hoquq közitish teshkilati naraziliq bildürdi. Mezkur teshkilat ochuq xet élan qilip, b d t ning xitaygha tenqidiy pikir bergen kishilerni qoghdash üchün tedbir qollinishni telep qilghan.

Xitayning b d t yighinlirida Uyghur, tibet we xitay öktichilirining pikir bayan qilishigha kashila qilish ehwali yéqinqi mezgilde téximu kücheygen. U, axirqi qétim d u q bash katipi dolqun eysaning bu yil 26‏-aprél nyuyorktiki b d t bash shtabida ötküzülgen yerlik milletler xelq'ara yighinigha qatnishishni tosqan. Dolqun eysaning yighin meydanigha kirishi we yighinda söz qilishi cheklen'gen idi.

Kishilik hoquq közitish teshkilatining asiya ishliri diréktori, doktor sofiye richardson 23‏-may élan qilghan ochuq xétide, b d t bash katipi antoni'o gutérrisni xitayning b d t ichki qismida peyda qilghan kishilik hoquq mesilisidiki bésimigha diqqet qilishqa chaqiridu.

U charshenbe küni ziyaritimizni qobul qilghanda, b d t ning bir musteqil gewde süpitide heriket qilishi kérekliki, eger u ünümlük tedbir qollinip, bashqa döletlerning kashila chiqirishini tosmisa, buning yaxshi aqiwet élip kelmeydighanliqini agahlandurdi.

Doktor richardson mundaq deydu: “Eger b d t buninggha qarshi küreshke ötüp, bu organning hökümetlerni tenqid qilidighan perqliq pikirlerge oxshashla ochuq ikenlikige kapaletlik qilmisa, bu organning özi dunyadiki istibdat hökümetlerning özige aylinip qalidu. Shübhisizki, bu intayin chataq ehwal. Biz b d t ning musteqil bir organdek heriket qilishigha éhtiyajliq. U xitay hökümitining iskenjisige yol qoymasliqi kérek. U xitay hökümitidek heriket qilsa bolmaydu”.

Doktor richardsonning qeyt qilishiche, xitay b d t da uning kishilik hoquq méxanizmini ajizlitishqa urunup kéliwatqan birdin-bir dölet bolmisimu, biraq u özige qaritilghan tenqidke eng shiddetlik inkas qayturidighan birdin bir dölet iken.

Richardson mundaq deydu: “Elwette xitay b d t kishilik hoquq méxanizmini ajizlitishqa urunup kéliwatqan bir-bir dölet emes. Buningdek döletlerdin rusiye, misir we shuninggha oxshash bashqa bir qanchilighan chataq döletler bar. Shunga, bu xitaygha xas ehwal emes. Biraq xitay b d t da xitaydin we yaki bashqa herqandaq bir tereptin özige qarshi tenqidiy pikirning otturigha chiqishini qattiq tosup kéliwatqan bir dölet. Méningche u kishilerning rusiyeni tenqid qilishi bilen chatiqi yoq. Emma u uni tenqid qilghan kishilerge alahide diqqet qilidu.”

Biraq bezi xitay öktichilirining qarishiche, b d t ning hazirqi ehwalgha qélip qélishidiki seweblerning biri, démokratik döletlerning öz rolini yéterlik jari qildurmasliqi bilen munasiwetlik.

Amérikidiki xitay öktichi teshkilati‏ - “Junggo puqralar küchi” ning re'isi yang jyenli mundaq deydu: “B d t ademni bek ümidsizlendüridu. B d t ning bügün bu ehwalgha kélip qélishidiki seweb néme? buning sewebi amérika bashchiliqidiki asasliq démokratik döletler uningda özi oynashqa tégishlik yétekchilik rolini toluq jari qildurmidi. Eger ular özini rolini toluq jari qildurup, kishilik hoquqni qoghdisa, heqiqetning awazini b d t ning her qaysi méxanizmlirida toluq eks-ettürse, b d t ning ehwali bundaq nachar bolup ketmeytti. Shunga, amérika bashchiliqidiki asasliq démokratik döletlerni b d t da birdek ittipaqliship, kolléktip heriket qilishqa, bolupmu kishilik hoquq mesiliside kolléktip heriket qilishqa chaqirimiz”.

Sofiye richardson ochuq xétide, d u q bash katipi dolqun eysaning bu yil 26‏-aprél b d t yighinigha qatnishishining cheklinishini peqet bir indiwidu'al hadise, ikenlikini körsitip, bu xil weqelerning köp tekrarlan'ghanliqini tekitligen. Sofiye richardson b d t bash katipi gutérrésning xitay kishilik hoquq mesilisidiki pozitsiyisini tenqid qilip, uning xitay re'isi shi jinping bu yil ziyaret qilghanda xitayning xelq'ara munasiwetlerdiki köp qutupluq teshebbusini maxtighan bolsimu, biraq xitayda yüz bériwatqan kishilik hoquq depsendichilikini tilgha almighanliqini eskertken.

Yang jyenli ependining qarishiche, bu ehwalni hel qilishning yoli b d t ni islah qilip, shexslerge, Uyghur, tibetke oxshash yerlik milletler we ijtima'iy, siyasi guruhlargha téximu chong söz heqqi bérishken.

Yang jyenli mundaq deydu: “B d t da téxi shexsler we ammiwiy guruhlar özining awazini otturigha qoyalaydighan éniq bir méxanizim yoq.U shexslerning délosini qobul qilmaydu. U hökümetlerni asas qilghan bir xelq'ara teshkilat. Biz izchil shuni tekitlep kelduq, b d t hökümetlerning teshkilati. Biraq bir döletning hökümiti shu dölettiki xelqning awazigha wekilliq qilmisa, biz choqum b d t da bu xelqning awazini otturigha qoyalaydighan bir sehne tépishimiz kérek. Shunga, biz b d t ni islahat qilishni otturigha qoyup kelduq. Eger b d t eqilge muwapiq uning xelq'ara kishilik hoquq ölchemliridiki belgilimilerge uyghun bir organ bolimen,dése, her qandaq bir döletning b d t diki tesiri uning kishilik hoquq, démokratiyesining ehwaligha baghliq bolushi kérek”.

Sofiye richardson, b d t rehberlikining kishilik hoquq depsendichilikige üzül-késil xatime bérish, uning bu halqiliq wezipisini qoghdashta jiddiy bolushi kéreklikini tekitlep, “Bu dégenlik xitay kishilik hoquq pa'aliyetchilirige b d t ning oxshashla ulargha mensup ikenlikini ashkara bildürüsh, xitayning b d t méxanizmigha buzghunchiliq qilishigha taqabil turushtur” dégen.