Ishlepchiqirish, qurulush armiyisining mewjut bolup turushi Uyghurlarning heq-hoquqlirigha xilap

Xitayning Uyghur élidin ibaret chégra muqimliqini saqlash üchün qoyghan bu mustehkem küchi emeliyette her zaman, her jehette Uyghur éli we xelqige nisbeten tehditi bir küch bolghandin sirt, uning mewjut bolup turushi qanunsiz bir hadise.

Kommunist xitay hökümiti bingtu'en dep atawatqan shinjang ishlepchiqirish, qurulush armiyisini, Uyghur élini aptonom rayon qilip qurushtin bir yil burun, yeni 1954-yili qurup chiqqan.

Shinjang ishlepchiqirish, qurulush armiyisi qurulma jehettin partiye, hökümet, armiye, shirket birleshtürülgen, siyasiy-qanun, déhqanchiliq, zawut, kan, karxana, ma'arip, soda, tashqi soda, medeniyet qatarliq hemme tarmaqliri toluq bolghan, Uyghur aptonom rayoni bashqurushigha boysunmaydighan, dölet igilikidiki ölke derijilik pewqul'adde bir organ.

Nöwette uning tengritaghning jenub shimalidiki her qaysi bulung puchqaqlarghiche 14 déwiziye, 174 déhqanchiliq, charwichiliq meydani, 3 milyon'gha yéqin xitay nopusi bar. Statistikilargha qarighanda 50 yil mabeynide Uyghur élide her üch yérim mo térilghu yerning bir mosini bingtu'en igiligen. Shundaq déyishke boliduki, Uyghur aptonom rayoni qanchilik chong bolsa bingtu'en uningdin qélishmaydighan da'iride. Emeliy herbiy küch we siyasiy hoquq jehette bolsa bingtu'en Uyghur aptonom rayonidinmu küchlük hoquqlargha ige bir gewde.

Shungimu xitay kommunist partiyisi tarixini tetqiq qilish bilen dang chiqarghan teywenlik xitay tetqiqatchi lin bawxu'a özining “1949-Yilidin buyan xitay hökümranliq qiliwatqan shinjang” dégen kitabida bingtu'enni teswirlep “U xalighan waqitta qorallinalaydu, mexsus milliy aptonomiyige taqabil turidighan bundaq xitay orgini-bingtu'en deydighan shekil dunyaning bashqa jaylirida yoq” dep yazghan.

Bingtu'en qurulma, xaraktér, funksiye her tereptin Uyghur aptonom rayoni chégrasi ichide qurulushi we mewjut bolup turushi milliy térritoriyilik aptonomiye qanunigha xilap hadise. Xitayning milliy térritoriyilik aptonomiye qanunida aptonom rayondiki yerlik millet, aptonom rayon ichide eng hoquqluq millettur déyilgen.

Bingtu'en igidarchiliqidiki shixenze uniwérsitétining sabiq oqutquchisi, hazir amérikida yashawatqan ilshat hesen ependi, bingtu'enning berpa qilinishi we hazirmu mewjut bolup turushining özi qanunsizliq dep körsetti.

2011-Yili 25-féwral seherde ürümchining gherbiy téghidiki xitay armiye meshiq bazisida herbiy signali yangridi, bu 200 ming kishilik bingtu'en ishchi, xizmetchi eskerlirini rast oq, rast qorallar bilen herbiy meshiq qildurushning muqeddimisi idi.

Bingtu'en herbiy ishlar bölümining bashliqi gaw lungfu bingtu'en metbu'atlirigha “Merkezlik meshiq qildurush, ishchi, xizmetchilerning eskerlik éngini ashurush, muqimliqni saqlap, chigrini qoghdash iqtidarini östürüshtiki bir muhim mezmun” dédi we bingtu'endiki xelq eskerlirining emeliy iqtidarini ashurush üchün 2010-yilidin 2020-yilghiche bolghan tunji herbiy pilan tüzülgenlikini ashkarilidi.

Yerlik milletler rayonida her qandaq bir küchning yerlik milletlerge tehdit yaritishi we ularning menpe'itige ziyan sélishi, xitay hökümiti imza qoyghan birleshken döletler teshkilati yerlik millet heq-hoquq ehdinamisidimu mexsus maddilar arqiliq cheklen'gen. Uning 11-maddisida “Yerlik xelqler bashqilardin perqliq bolghanliqi üchün yerlik xelqler erkinlik, tinchliq we bixeterlik ichide kolléktip bolup yashash hoquqigha ige we héchbir shekildiki qirghinchiliqqa, zorawanliqqa, mejburiy halda balilirining bir yerdin-bir yerge yotkiwétilishige uchrimasliqi kérek.”

28-Maddisida “Yerlik xelqler, özlirining héchbir raziliqi, erkin haldiki qarari we toluq melumatliq sherti astidiki maqulluqisiz, tarixtin buyan ige bolghan, igiligen we ishletken tupraqlirining we yer bayliqlirining musadire qilinishi, tartiwélinishi, ishghal qilinishi, qollinilishi we yaki buzghunchiliqqa uchritilishidin kélip chiqqan barliq ziyanlarni, imkan bar bolsa qayta eslige keltürüsh, eger eslige keltürüshke imkaniyet bolmisa, bu ziyanlar heqqide adil hem muwapiq tölemge érishishke hoquqluq. 30-Maddisida “Ularning maqulluqi we yaki telipi bolmighan shara'itta we yaki toluq heqqaniy seweblerge tayanmighan shert astida, dölet yerlik xelqlerning zémini we térritoriyiside eskiri heriket élip barmasliqi shert.” dep éniq belgilen'gen.

Xitay hökümiti bingtu'enni shinjangdin ibaret chégra rayonning muqimliqini qoghdighuchi chékinmes boz yer özleshtürüsh qismi deydu. Bingtu'en 50 nechche yil jeryanida Uyghur élining su we munbet tupraq, we tebi'iy bayliqlirini igilep her tereptin zoraydi we Uyghur élidiki xelqning hökümetke bolghan naraziliqlirini basturushtiki eng awan'gart, eng aktip küch bolup keldi. Shunga Uyghur élidiki yerlik xelqler bilen bingtu'en otturisida milliy, siyasiy, diniy, medeniyet, iqtisadiy ziddiyetlermu bingtu'enning küchining zoriyishigha egiship ötkürleshti, murekkepleshti. Élshat hesen ependi xitayning bingtu'en bilen yerlik otturisidiki ziddiyetlerni hel qilish we Uyghur élini muqimlashturushni mesilini yoshurush, naraziliqni bésish usuli bilen ishqa ashuralmaydighanliqini, emeliyette bingtu'enning küchini zoraytqanséri ziddiyetningmu teng chongiyip baridighanliqini otturigha qoydi we buning hel qilish usuli peqet bingtu'enni tarqitiwétish dep mulahize qildi.

Eksiche, xitay hökümiti shinjang xizmet yighinidin kéyin otturigha qoyulghan“Shinjangning halqima tereqqiyati istratégiyisi” arqiliq bingtu'enning küchini yenimu zoraytti. Xitay teshwiq wasitiliride bingtu'enning her tereptin zoriyishini “Bingtu'en yéngi tarixiy bashlinish nuqtisida yéngi sehipe achmaqta” dep teswirlimekte.