Chet'ellik muxbirning Uyghur éli heqqidiki tesiratliri

Muxbirimiz irade
2014.04.25
qoralliq-saqchi-herbiy-chong-bazar.jpg 5-Iyul qanliq basturushtin kéyin, xelq'araliq chong bazarning aldida amanliq qoghdawatqan qoralliq herbiyler. 2009-Yili 12-iyul, ürümchi.
AFP


Xitaydiki uchur - axbarat erkinlikining qattiq qamal qilinishi kishilik hoquq organliri teripidin tenqid qiliniwatqan bolsimu, emma xitay hökümiti buninggha qarimay yéqinqi yillardin buyan qamalni téximu ilgiriligen halda kücheytmekte.

Bolupmu ularning Uyghur, tibet mesilisi we xitayning bashqa nazuk mesililirige a'it uchurlarni nechche hesse qattiq kontrol qilishi xitayda xizmet qiliwatqan chet'ellik muxbirlarning béshini aghritiwatqan mesilidur.

Shangxeyde xizmet qilghan bir amérikiliq zhurnalsit yéqinda maqale élan qilip, özining bu heqtiki tejribisini bayan qilip ötken. U xitay hökümitining Uyghur éli heqqidiki xewerlerge qaratqan kontrolluqining eng éghirliqini, xitay hökümitining muxbirlarni yalghanni teshwiq qilishqa mejburlaydighanliqini bildürgen.

Töwende muxbirimiz iradedin bu heqte tepsiliy melumat anglaysiler.

Hörmetlik radi'o anglighuchilar, amérikiliq zhurnalist lésli an jonés xitay hökümitining axbarat erkinlikini, muxbirlarning erkin xewer élish, xewer yézish erkinlikini qandaq kontrol qilidighanliqini we bu jehette qandaq qilip ghelibe qiliwatqanliqini özining shangxeydiki bir zhurnalda ishlesh jeryanida béshidin ötkenler arqiliq chüshendürüp ötken. U amérikida chiqidighan “Iyin” namliq tor zhurnilida élan qilghan maqalisige “Men xitaygha sétildim” dep mawzu qoyghan. Maqalining birinchi jümliside u “Bir zhurnalist öz - özige saqchiliq qilishqa bashlighan bolsa, qamal heqiqetni sözlesh üstidin ghelibe qildi dégenliktur” dégen. Aptor özining kaliforniyediki bir unwérsitétta zhurnalistliq kespini oqughanliqi we kéyin xitayda chiqidighan ayliq zhurnalgha xizmetke kirgenliki heqqide qisqiche toxtalghandin kéyin xatirisini mundaq dawam qilghan :

- Mektep püttürüp üch yildin kéyin men xitay hökümitige “Sétildim”. Tolimu ezan'gha. Lékin men özemning sétilghanliqini xéli uzun'ghiche yeni shinjang Uyghur aptonom rayonigha orunlashturulghan 10 künlük bikarliq ziyaretke barghuche hés qilmighan idim. Bu “Aptonom” dégen söz sizni qaymuqturup qoymisun. Chünki Uyghur élida hemme nersini tapalaysizyu, aptonomiyeni tapalmaysiz. Bu 10 künlük bikarliq ziyaret dégen sözmu anche muwapiq emes. Uni eslide “Put - qolni baghlap apirip, gherbiy rayonning tereqqiyatini körsitish” dep atisaq toghra bolidu. Bu ziyaret xitayning dölet ishliri kabéntigha qarashliq bir organ teripidin orunlashturulghan idi.

Zhurnalist lésli jonés shangxeyde xizmet qilghan zhurnal qarimaqqa xususiy zhurnal bolsimu, emma uning xitay hökümiti teripidin testiqlan'ghan zhurnal ikenlikini, her bir san élan qilinishtin awwal uning ichide yer alidighan mezmunlarning udul béyjinggha ewetilip, tekshürüshtin ötidighanliqini, béyjingdin késidighan yerni késip, chiqiridighanni chiqirip, özgertilidighan yerler körsitip bérilgendin kéyin andin neshrdin chiqidighanliqini yazghan. Uning bayan qilishiche, zhurnal tehrirliri uninggha teywen mesilisi, tibet mesilisi we tyen'enmén weqesi, oxshash jinsliqlar mesilisige oxshash bir qatar mesililer üstide bir nerse yézishqa bolmaydighanliqini uqturghan. Muxbir maqaliside qoyulghan cheklimilerning qanchilik derijide köplükini töwendiki jümle bilen ipade qilghan:

- Bizge qoyulghan cheklimiler heddin ziyade gumanxorluq késili derijisige bérip yetken. Biz hetta bir qétim “Forbisning milyardérlar tizimlikidin 64 neper junggoluq orun aldi” dégen témini özgertishke mejbur qilin'ghan iduq. Chünki ularning qarishiche, bu 6 dégen reqem bilen 4 dégen reqem 4 - iyun tyen'enmén oqughuchilar herikitini kishilerning semige sélish üchün qesten bir yerge orunlashturulghan imish. Pütün bu cheklimilerge qarimay, men yenila xizmitimni mes'uliyetchanliq bilen ishligen idim. Men xitaydiki bay - kembeghellik perqining zoriyish mesilisi, aqqun ishchilarning turmushi qatarliq mesililerni ishlidim. Maqalem her qétim béyjinggha ewetilgende jiddiyliship kétettim. Lékin men héchqachan shinjanggha barghandin kééyin uchrighandek chong mesilige uchrap baqmighan idim.

Muxbir jonés maqalisi dawamida 20 kishilik muxbir hey'iti bilen ürümchige yétip kelgenlikini, ürümchining qedimiy bir sheher bolsimu, maw zidung bu yerni qolgha alghandin kéyin milyonlighan xitay köchmenning rayon'gha köchürülgenlikini, ürümchining bir qanche meschitni hisabqa almighanda xitaydiki igiz imaretlik sheherlerdin bashqa héchqandaq alahidiliki qalmighanliqini bayan qilghan. U yene “Hazir shinjangda bixeterlik tedbirliri intayin qattiq. Hökümet bolghusi térrorluq we qalaymiqanchiliqlarning aldini élish üchün buning zörürlükini ilgiri süridu. Bu yerning yerlik milliti bolghan Uyghurlarning medeniyiti basturulushqa uchrimaqta. Ularning öz tupraqliri néfit we tebi'iy gazgha tolup tashqan turuqluq, ular xitaylardin töwen ma'ash alidu. Shinjangning ismi peqet bu yerde weqe bolghandila andin tilgha élinidu” dep bayan qilghan. Uning éytishiche, ular ürümchige chüshkendin kéyin méhmanxanida muxbirlarni kütüwélish yighini orunlashturulghan. Yighinda bir rehber ulargha shinjangning iqtisadi heqqide 12 betlik bir doklatni bir söznimu qaldurmay oqup bergen. Andin ikkinchi küni ular ghuljigha qarap yolgha chiqqan. Muxbir özliri bilen bille sayahet qiliwatqan bir yash xitay muxbirdin uning Uyghur dosti bar - yoqluqini, eger bolsa u Uyghurdin 2009 - yilidiki ürümchi weqesi heqqide so'al sorashni xalaydighanliqini éytqan. Emma u xitay muxbir uninggha jawab bérip “Uyghurlar dégen silerning amérikidiki négirlarghila oxshaydu. Ularning ma'arip sapasi we ijtima'iy orni yuqiri kötürülüwatidu. U weqe peyda qiliwatqanliri shu xil imkan'gha érishelmigenliri xalas” dep jawab bergen. Muxbir ghuljigha yétip barghandin kéyinki ehwallarni teswirlep mundaq dep bayan qilghan :

- Ghuljidiki ziyaritimizning mutleq köp qismi yenila teshwiqatni asas qilghan idi. Uzun, zérikishlik we ademni qayil qilalmaydighan ushshaq ishlar. Ular bizni bir kün échitqu zawuti, köktat parniki, öy saymanliri sariyi qatarliq jaylarni ziyaret qildurdi. Shinjang eslide intayin güzel jay iken. Men kaméram bilen nurghun güzel menzirilerni süretke aldim. Bu yerde Uyghur medeniyitini asas qilghan halda nurghun bashqa medeniyetlermu bar. Lékin bizge gep qilghanlar hemmisi resmiy til bolghan xitay tilida sözlidi. Andin bizni ziyaretke orunlashturghanlar yene bizge töwen kirimlikler öy qurulushi we chilanliq berpa qilish qurulushi heqqide sözlidi. Andin yerlik Uyghur we qazaqlar bizge partiyining bu siyasetlerning özige nahayiti payda élip kelgenlikini medhiylep berdi. Biz yerlikler bilen uchrishishimiz peqetla ular orunlighan naxsha - usulni körüsh bilenla cheklendi. Milliyche kiyim kiygen usulchi ösmür usulchilar her bir kechlik tamaq ziyapitide bar idi.

Muxbir maqalisining dawamida, özi shangxeyge qaytip kelgendin kéyin maqale yazmaqchi bolghanliqini, emma u yerde Uyghurlar bilen xitaylar arisidiki bölünüsh we ziddiyet éniq körünüp turghan bir shara'it astida xitay hökümiti teshwiq qilip körsetken nersilerni yézishqa rayi barmighanliqini bayan qilghan. U yene bu heqte toxtilip “Eslide bir hiyle ishlitip shinjangdiki heqiqiy boluwatqanlarni élan qiliwétishnimu oylashtim. Emma undaq qilsam men xizmitimdin quruq qalattim. Méning bashliqim belkim zhurnalni taqashqa mejbur bolatti. Buning bilen méning yüzümdin yene nurghun kishi xizmitidin quruq qalatti. Shunga men undaq qilishtin waz kechtim. Chünki yazghanlirim arqiliq bu kishilerning hayatini qaraytqan'gha chushluq bir ish hel bolmaytti. Mana bu xitayda axbarat kontrolluqining ghelibe qilishidiki sir” dégen.

Aptor yuqiridikidek oylighandin kéyin maqalisini addiyla qilip yézishni qarar qilghanliqini, emma uningmu tehrir teripidin ötküzülmigenlikini bayan qilip mundaq dégen :

- Men maqalemde shinjangdiki ziyaritim jeryanida bir jyangsuluq sodigerning manga “Shinjang dégen yaxshi makan, lékin yenila jyangsugha yetmeydu, dégenlikini, bir soda bazida bir ayalning kaltek, toqmaq we qalqan sétip olturghanliqini, özemning hökümet teripidin orunlashturulghan teshwiqat xaraktérlik ziyaretke orunlashturulghanliqimni yazdim. Emma mushu maqalem chéghida tehrirning quyqa chachlirini tik turghuzuwétiptu. Bir waqtta aldimgha liq boyalghan maqalemni qayturup ekep bérildi. Ular chiqiriwet dégen yerlerni chiqirip, özgertip qayta ekirdim. Yene bolmidi. Ular zadi méni néme qil deydu?

Aptor maqalisining axirida xitayda mana mushuningdek heqiqetni körüp turup uni yazalmaywatqan nurghun chet'ellik muxbirlarning barliqini, yazghanlirining wizisidin ayrilip qélip xitaydin chiqiriwétilgenlikini, hazirghiche xitaydiki bu cheklime bilen küresh qilghudek ünümlük yolning tépilalmighanliqidin epsuslan'ghanliqini bayan qilghan.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.