“Diniy erkinlikni qoghdash: Uyghur insan heqliri körüshi” mawzuluq yighin yawropa parlaméntida resmiy bashlandi
2015.10.22
“Diniy erkinlikni qoghdash: Uyghur insan heqliri körüshi” namliq yighin 22-öktebir küni yawropa parlaméntida resmiy bashlandi. Dunya Uyghur qurultiyi bilen wakaletsiz milletler teshkilati ortaq uyushturghan bu yighin'gha, amérika, yawropa döletliri we türkiye qatarliq 20 dölettin kelgen 80 etrapida kishi ishtirak qilmaqta. Yighin 22-öktebir küni etigen sa'et 9da bashlandi. Yighinning échilish nutqini dunya Uyghur qurultiyi re'isi rabiye qadir xanim qildi. U, nutqida xitay hökümitining Uyghurlarning diniy erkinliki depsende qilipla qalmastin, pütün heq-hoquqlirini depsende qiliwatqanliqini, tunji qétim yawropa parlaméntida diniy erkinlik toghrisida bundaq bir yighinning chaqirilghanliqini, 3 künlük yighin jeryanida noxtiliq halda sherqiy türkistanda diniy erkinlikni qoghdash we Uyghurlarning insan heq-hoquqliri körüshi toghrisida teyyarlan'ghan ilmiy doklatlar oqup ötülidu we bu heqte muzakiriler élip bérilidighanliqini éytti.
Arqidin dunya Uyghur qurultiyi diniy ishlar komitéti mudiri turghunjan alawuddin ependi söz qildi. Xitaydiki musulmanlarning köp qismini Uyghur musulmanliri we tunggan musulmanlirining teshkil qilidighanliqini, xitay hakimiyitining dawamliq halda qosh ölchem siyasiti élip bérip, tungganlargha diniy erkinlik bérip, Uyghurlarning diniy erkinlikini boghuwatqanliqini éytti. Xitayning asasiy qanuni bilen milliy térritoriyilik aptonomiye qanunida diniy erkinlikning bérilgenliki körsitilgen bolsimu, xitay özi chiqarghan qanun'gha xilap halda Uyghur musulmanlirining dini ibaditini cheklep kelgenlikini, shunga yawropa döletliri bashta pütün dunya döletlirining Uyghurlarni qollap quwwetlishi kéreklikini tekitlidi.
Arqidin Uyghur insan hoquqliri layihisi aliy tetqiqatchisi hénrik sjadiski ependi “Uyghurlar, xitay we islam: insan hoquqlirigha nezer” témisida söz qildi. U, nutqida xitayning Uyghur musulmanlirigha éghir bésim ishlitiwatqanlirini, resimlik örnekler bilen anglatti. Bu bésimning köprek qeshqer, xoten we aqsu qatarliq jaylarda yüz bériwatqanliqini bayan qildi.
Arqidin amérika indi'ana uniwérsitéti oqutquchisi proféssori élli'ot spérling ependi “Uyghurlarning kishilik hoquqi we xitaylarning inkas teshwiqati” témisida söz qildi. U, nutqida xitay hakimiyitining shinjangdiki Uyghurlarning mesilisini peqet diniy mesilila emes, xitayning zémin pütünlüki we bixeterlik mesilisi dep qarawatqanliqini, xitayning ichki rayonlirida tibetni qollaydighan xitaylarningmu köplükini, emma Uyghur mesilisige xitaylarning undaq qarimaywatqanliqini tekitlidi.
Uyghur insan heqliri layihisining tetqiqatchisi zubeyre shemshidin ependi “Uyghur ayallirining hoquqi” témisida söz qildi. U, xitayning Uyghur ayallirini azad qilghanliqini jar sélip kelgenlikini buning bir sepsetidin ibaret ikenlikini éytti. Uyghur ayallirining ana bolush hoquqi, xizmet tépish hoquqi, din'gha étiqad qilish hoquqi, xalighan jayda yashash hoquqighimu ige emeslikini, Uyghur bolghanliqi üchün pütün heq we hoquqlirining depsende qiliniwatqanliqini bayan qildi.
Axirida so'al-jawab élip bérildi. Bir yighin ehli buningdin kéyin Uyghur ayallirining heq-hoquqini qoghdash üchün némilerni qilish kérek dep so'al soridi. Zubeyre xanim dunyadiki herqaysi döletler, ammiwi teshkilatlar we pa'aliyetchiler xitayning bu bésim siyasitige izchil halda inkas qayturushi kéreklikini, eger bundaq qilmighanda xitay hökümitining bizning Uyghur siyasitimiz toghra oxshaydu dep ézishni dawam qilidighanliqini éytti. Amérika indi'ana uniwérsitéti oqutquchisi élli'ot spérling ependi, Uyghur mesilisining xelq'ara axbarat wasitiliride köplep orun élishqa bashlighanliqini, xitay dunyagha Uyghurlarni islami térrorchi dep körsitish qilmishining meghlup bolghanliqini éytti.
Yighinning ikkinchi qétimliq muhakime meydanida “Gérald no'ot diniy we étiqad erkinliki fondi” jem'iyiti bashliqi xans no'od ependi “Néme üchün xitayda diniy erkinlikni qoghdash shunche muhim?” dégen témida söz qildi.
Malayshiya uniwérsitéti xelq'ara siyaset tetqiqati mutexessisi doktor roy antony rogérs ependi “Sherqiy türkistandiki diniy erkinlikke köngül bölüsh” dégen témida söz qildi. Arqidin türkiyelik dangliq yazghuchi, zhurnalist sadiq yilmaz ependi bolsa “Islam medeniyitining merkizi: zulumgha uchrawatqan sherqiy türkistan” dégen témida söz qildi. U, nutqida qaraxaniylar döliti mezgilide abdulkerim sultan satuq bughraxan teripidin tunji qétim islam dini dölet dini dep élan qilin'ghanliqi, emma bügünki kün'ge kelgende Uyghur musulmanlirining diniy étiqadining cheklimilerge uchrawatqanliqini otturigha qoydi.
U, xitay dölitining Uyghurlarni térrorchi dep eyiblewatqanliqi, emma xitayning özining Uyghurlargha qarita dölet térrori élip bériwatqanliqini bayan qildi. U, doklatida sherqiy türkistan ammiwi teshkilatlirining türkiyede némilerni qilishi toghrisidiki teklip pikirlirini otturigha qoydi.
Biz yighin toghrisida yene yighinni teshkilligüchi orun-dunya Uyghur qurultiyi diniy ishlar komitéti mudiri turghunjan alawuddin ependi bilen söhbet élip barduq.
“Diniy erkinlikni qoghdash: Uyghur insan heqliri körüshi” mawzuluq yighin ete 23-öktebir künimu yawropa parlaméntida dawamlishidu.