Долқун әйса америка вә германийә баш әлчилириниң арилишиши билән б д т йиғиниға қайта қатнашти

Дуня уйғур қурултийиниң рәиси долқун әйса 25‏-апрел б д т иқтисади-иҗтимаий кеңишиниң ню-йорк шәһиридики баш штабида өткүзүлгән “йәрлик милләтләр мунбири” да сөз қилип, уйғурларниң нөвәттики еғир вәзийитини тонуштурған.
У йиғинда хитай һөкүмитиниң б д т да уйғурларниң авазини боғушқа урунуп келиватқанлиқи, уйғурларниң һазирқи еғир кишилик һоқуқ вәзийити, хитайниң “йепиқ тәрбийәләш лагерлири” ни қуруп, йүз миңлиған уйғурни бу лагерларда тутуп туруватқанлиқини оттуриға қоюп, хәлқара җәмийәтниң буниңға дәрһал тәдбир қоллинишини тәләп қилған.

Б д т иқтисади‏-иҗтимаий кеңишиниң 17‏-нөвәтлик йәрлик милләтләр йиғини 16‏-апрел башланған. Лекин шу күни долқун әйсаниң йиғинға кириши тосқунлуққа учрап, йиғинға қатнишалмиған иди. Мәлум болушичә, алақидар даириләр “бихәтәрлик әндишилири” ни сәвәб қилип көрситип, долқун әйсаға йиғинға кириш гуваһнамиси беришни рәт қилған. Бу бәзи кишилик һоқуқ тәшкилатлириниң қаттиқ наразилиқини қозғиған.

Лекин 24‏-апрел күни вәзийәт туюқсиз өзгәргән. Долқун әйса ню-йорк шәһиридә давамлишиватқан бу йиғинға қайтидин чақиртилип, чаршәнбә күни йиғинға қатнашқан һәм сөз қилған.

У чаршәнбә күни зияритимизни қобул қилип мундақ деди: “бүгүн мән бу йәрдә сөз қилдим. Мән сөзүмдә б д т ниң йиғинлирида йәрлик милләтләр, һәрқайси тәшкилатлар вәкиллириниң пикир қилиш әркинликиниң бәзи дөләтләр тәрипидин чәклиниватқанлиқини, буниң алдини елишниң зөрүрлүкини, буниңға қарита б д т ниң тәдбир елиши керәкликини оттуриға қойдум. Мән йәнә өзүмниң бу хил чәкләшниң қурбани болғанлиқимни, бизниң уйғурларниң һазирқи вәзийитини, йеғивелиш лагерлирини, уйғурларниң омумйүзлүк бесимға вә йоқитилиш қисмитигә дуч келиватқанлиқини сөзләп өттүм.”

Мухбир: қандақ инкаси болди, хитай вәкилиниң яки башқа дөләтләрниң инкаси қандақрақ?

Долқун әйса: “мәндин кейин хитай әлчиханисиниң хадими сөз қилип мундақ деди, ‛бу адәм д у қ ниң рәиси, у өз тәшкилатиниң исми билән кирмәй башқа тәшкилатниң намини суйиистемал қиливатиду. У герман пуқраси, герман пуқраси болған бирсиниң җуңгониң ички ишлириға арилишип сөз қилиши қанунға хилап. У д у қ ниң рәиси, террорлуқ билән бағлиниши болған бир адәм. У шинҗаңни җуңгодин айрип чиқишқа һәрикәт қиливатқан, нурғун зораванлиқ һәрикәтлиригә қатнашқан бир киши,‚ дәп маңа нурғун һуҗумларни қилди. У йәнә ‛хитайда йәрлик милләт йоқ. Долқун әйса бәзи дөләтләр әлчилириниң арилишиши билән йиғинға кирдим, дәватиду. Демәк, бу дөләтләр хитайниң ички ишлириға арилишиштин қолини тартиши керәк,‚ дегәндәк бир мунчә гәпләрни қилди. Әмма америкиниң вәкили сөз қилип, бу йәрдә тәшкилатларниң сөз қилиш һәққиниң барлиқини, долқун әйсаниң бу йиғинға қатнишишиға америка әлчисиниң арилашқанлиқидин өзиниң хурсәнлик һес қилидиғанлиқи, буниң қанунға яки принсипқа хилап иш әмәсликини көрситип өтти.”

Мухбир: хитайни қоллап инкас билдүргән башқа дөләтләрму болдиму?

Долқун әйса: “бу йәрдә русийә вәкили сөз қилип хитайни қоллайдиғанлиқини билдүрди. Лекин дәм елиш вақтида мән шу сөзни қилған русийәниң аял вәкили билән көрүшүп, униңдин ‛уйғурларниң вәзийитини биләмсән,‚ десәм, у ‛билимән,‚ деди. У йәнә ‛мән омумий гәпни қилдим. Мән һечқачан сениң яки уйғурларниң гепини қилмидим, мәсилини тинчлиқ йоли билән һәл қилған яхши,‚ деди. Мән, ‛биз тинчлиқ билән һәл қилайли дәймиз, әмма хитай һөкүмити қобул қилмайватиду, сән билип туруп қандақсигә йәнә хитайни қоллайсән,‚ дәп униңға мәсилини чүшәндүрүш пурситим болди.”

Хитайниң б д т да уйғур паалийәтчиләрни чәкләшкә урунуши, “хитай б д т кишилик һоқуқ механизмлириға бузғунчилиқ қиливатиду,” дәп тәнқидлиниватқан мәзгилдә йүз бәрди. Германийәдики “тәһдит астидики хәлқләр тәшкилати” хитай билән русийәниң б д т хамчот комитетини контрол қиливелип, хамчотни қисқартиш арқилиқ б д т ниң кишилик һоқуқ механизмини аҗизлитиватқанлиқини илгири сүрүп кәлгән иди.

Мәзкур тәшкилат долқун әйсаниң 16‏-апирилдики йиғинға қатнишишиға кепил болған иди. Мәзкур тәшкилатниң рәиси улрих делиус зияритимизни қобул қилип, өзлириниң илгири һечқачан бундақ бир әһвалға учрап бақмиғанлиқини билдүрди.

Делиус мундақ деди: “биз долқун әйсани уйғурларниң вәкили сүпитидә б д т ниң йәрлик милләтләр йиғиниға тәклип қилған идуқ. Бизниң б д т йәрлик милләтләр мунбиридә вәкиллик салаһийитимиз бар. Лекин биз ню-йорктики йиғинда һечқачан бундақ һадисигә учрап бақмиған идуқ. Бундақ йиғинлар долқун үчүн даимлиқ бир мәсилә болуп қалди.”

Улрих делиусниң көрситишичә, долқун әйса учриған бу вәқә хитайниң б д т ни монопол қилишқа қанчилик җиддий һәрикәт қиливатқанлиқиниң бир сигнали икән. У мундақ деди: “хитай һәқиқәтән өзиниң күчини ишлитип, б д т ниң кишилик һоқуққа алақидар паалийәтлирини чәкләшкә урунмақта. Бу вәқәдә биз буни испатлидуқ. Әпсуски, бу долқун әйса үчүн аваричилик болди. Нормалда б д т ниң бу йиғинлириға қатнашса һечкимниң кари болмайду. Бурунларда көпчиликниң бу йиғинлар һәққидә унчилик хәвири болмайтти. Йәнә бир тәрәптин долқунниң мәсилиси бу йиғинниң тәшвиқатини қилип бәргән болсиму, лекин бу йәнә хитай хәлқ җумһурийитиниң күчини б д т да қанчилик суйиистемал қиливатқанлиқини көрситип бәрди. Биз буни чоқум келәр йилқи йиғин үчүн бир агаһландуруш сигнали, дәп қаришимиз керәк.”

Долқун әйсаниң сәйшәнбә күни ню-йорк шәһиригә чақиртилип, б д т иҗтимаий‏-иқтисади кеңишиниң йиғиниға қатнишишида америка билән германийәниң б д т дики баш әлчилириниң муһим рол ойниғанлиқи мәлум. Долқун әйса сәйшәнбә күни ню-йорк шәһиригә чақиртилғанда голландийәниң антиверпен шәһиридә дуня уйғур қурултийи иҗраийә комитетиниң йиғиниға қатнишиватқан икән.