En'gliye parlaméntidiki mutexessisler: “Shinjangda zor kölemlik kishilik hoquq depsendichiliki yüz bériwatidu”

En'gliye parlaméntining awam palatasi guwahliq bérish yighini ötküzüp, mutexessislerning Uyghur rayonidiki kishilik hoquq weziyiti, en'gliye hökümitining buninggha qandaq inkas qayturushi kéreklikige da'ir qarashlirini we pikir-tekliplirini anglidi.

Yighinda mutexessisler en'gliye parlamént ezalirini agahlandurup, xitayning “Shinjangda Uyghur musulmanlirini keng kölemlik tutqun qilip, qayta-terbiyelesh lagérlirigha qamashtek bundaq zor kölemlik kishilik hoquq depsendichilikining maw zédong dewridin kéyin körülüp baqmighanliqi” ni bildürgen. Mutexessislerning agahlandurushiche, eger en'gliye özining qimmet ölchimige ishense, u xitayning uyur rayonida élip bériwatqan bu éghir depsendichilikige süküt qilmasliqi kérek iken.

Mezkur mesile en'gliye parlaménti awam palatasining tashqi ishlar komitéti 8‏-yanwar küni chaqirghan guwahliq bérish yighinida muzakire qilin'ghan. “Aghzaki deliller: xitay we qa'ide-qanun asasidiki xelq'ara sistéma” namliq mezkur guwahliq bérish yighinida en'gliyediki nopuzluq xitayshunas mutexessisler guwahliq bergen. Mezkur guwahliq bérish yighini xitay hökümiti chet'ellik muxbirlar guruppisi teshkillep, ularni qeshqer xoten shehiri we qaraqash nahiyisidiki atalmish 3 ‏ “Kespiy terbiyilesh merkizi” ni ziyaret qildurghan, tutqunlargha bu merkezlerde qanun we téxnika ögitip, ularning “Radikalliq” idiyisini tügitishige yardem bériwatqanliqini ilgiri sürüwatqan bir waqitta ötküzüldi.

Lékin awam palatasi tashqi ishla komitétining re'isi, konsérwatiplardin bolghan awam palata ezasi tom tugénhatning riyasetchilikidiki bu yighinda, parizh hazirqi zaman ijtima'iy ilimler tetqiqat institutining proféssori sabastyan weg bir milyon Uyghurning “Qayta-terbiyelesh lagérliri” gha yighiwélin'ghanliqining ishenchlik yaki ishenchlik emeslikige da'ir so'algha jawab bérip, uning ishenchlik ikenlikige bu sorundiki héchkimning guman qilmaydighanliqini bildürgen.

U mundaq deydu: “Bu sorundiki héchkim bu heqtiki xewerlerge guman qilidu, dep qarimaymen. Bu xewerlerning hemmisi intayin ishenchliktek qilidu. Ilmiy nuqtidin éytqanda, uyerde ghayib bolghan proféssorlar we aliy mektep mudirlirigha da'ir xewerler bar. Shinjang uniwérsitétining sabiq mudiri mana shularning biri. U bizge qérindash institut bolghan parizh EPHE institutining pexri proféssori idi. Bezi xizmetdashlirimiz uning mesilisini otturigha qoyup kelmekte. Bu xewerlerning héchbiri ret qilinmidi. Buyerde bu xewerlerning gumanliq ikenlikige da'ir héchqandaq bir delil yoq. Buning eksi ispatlan'ghuche, men buni we bu heqtiki sanliq melumatlarni yalghan'gha chiqiralmaymen.”

Yighinda en'gliyelik xitay kishilik hoquq mutexessisi, london kings institutining qanun proféssori éwa pils guwahliq bérip, heqiqeten bu lagérlargha da'ir ishenchlik delillerning barliqini bildürgen. Uning ilgiri sürüshiche, bu lagérdiki tutqunlar qanunsiz tutqun qilinipla qalmay, ulargha yene ten jazasi arqiliq özgertish élip bériwatqanliqigha da'ir delillermu bar iken.

Éwa pils mundaq deydu: “Bu heqtiki xewerlerning ishenchlik derijisige kelsek, weziyette bir az özgirish boldi. Burun bu lagérlarda bir milyondek adem tutup turuluwatqanliqigha da'ir xewerler sün'iy hemrah resimliri, hökümetning qurulush toxtamliri dégendek uchurlargha tayan'ghan. Bu heqtiki deliller shuningdin teminlinip kelgen idi. Uningdin kéyin bu lagérlarning mewjutluqi hökümet teripidin étirap qilinip, ‛kespiy terbiyilesh merkezliri‚ dep xaraktérlinishke, uningda ‛terbiye arqiliq özgertish‚ élip bérilidighanliqi ilgiri sürülüshke bashlidi. Bir kishilik hoquq mutexessisi bolush süpitim bilen bu söz manga nahayiti tonushluq. Men bu orunlarda yétip chiqqan nurghun kishiler bilen söhbette bolghan. Gerche ular shinjangda yashimighan bolsimu, lékin bu orunlar oxshash xaraktérge ige.”

Uning ilgiri sürüshiche, bu lagérlarda tutqunlargha ten jazasi arqiliq özgertish élip bérilmaqta iken. U mundaq deydu: “Xuddi proféssor zéng éytqandek bu rayonda éghir kishilik hoquq depsendichilikining yüz bériwatqanliqi rast. Heqiqeten qolimizda buninggha da'ir nurghun deliller bar. Bu deliller kishilerning qanunsiz tutqun qilinipla qalmay, ten jazasi arqiliq özgertiliwatqanliqi we radikalliqtin xali qiliniwatqanliqini öz ichige alidu. Bu ularning byurokratik tilida ipade qilinmaqta. Bu nuqtidin qolimizda depsendichilikning shundaq zor kölemde yüz bériwatqanliqigha da'ir deliller bar. Bu heqiqetenmu endishe qozghighudek derijide éghir.”

Uyghur aptonom rayonining re'isi shöhret zakir ötken hepte chet'ellik muxbirlar guruppisini kütüwalghanda bu orunlarni aqlap, “Kespiy terbiyilesh merkezliri” diki “Oqughuchilar” ning qanun, siyaset öginiwatqanliqi ularning “Radikalliq” idiyeliridin xali bolushigha yardem qiliwatqanliqini ilgiri sürgen idi.

Lékin en'gliye parlaméntidiki guwahliq yighinida london uniwérsitétining sherq we afriqa instituti xitay tetqiqat bölümining diréktori, proféssor zéng rüyshéng guwahliq bérip, Uyghur rayonida keng kölemlik kishilik hoquq depsendichilikige shahit boluwatqanliqini bildürgen. Uning ilgiri sürüshiche, bundaq zor kölemlik kishilik hoquq depsendichiliki xitayda 1976‏-yildin kéyin yüz bérip baqmighan. U en'gliyening buninggha süküt qilmasliqi kéreklikini bildürgen.

U mundaq deydu: “Xitay hökümiti Uyghurlarni xitay puqrasi dep süpetleydu. Ular bashqa bir nerse bilen süpetlinip baqmidi. Ular xitay puqrasi dep qarilidu. Eger dölitingizdiki melum bir guruppa puqrayingiz bir kimlik bilen süpetlen'gen bolsa we bu kimlik bilen süpetlinip kéliwatqan bir guruppisining 10 den bir qismi lagérlarda yashawatqan bolsa, bu sizde ghayet zor kishilik hoquq mesilisi bar démektur. Biz 1976‏-yili maw zédong dewri axirlashqandin béri, hetta 1989‏-yildiki herbiy basturush dewridimu shinjangda yüz bergendek bundaq zor kölemlik kishilik hoquq depsendichilikige shahit bolup baqmighan. Eger biz özimizning qimmet ölchimi we sistémimizgha ishensek, bizning xitay weziyitini özgertishke küchimiz yetmigen teqdirdimu, bizning bu mesilide süküt qilishimiz xataliqtur.”

Guwahliq yighinida yene xitayning Uyghur rayonidiki hazirqi herikitige qandaq amil türtke boldi, buninggha musulman döletler qandaq inkas qayturuwatidu, dégen so'allar chüshken.

Proféssor zéngning qarishiche, xitay siyasitidiki özgirishini shi jinping bilen bashlandi déyish bir az zorlima bolup qalidiken. U Uyghur aptonom rayonluq partkom sékrétari chén chüen'goning tibettiki waqtida yürgüzgen qisas élish siyasitini Uyghur rayonigha köchürüp kelgenlikini bildürdi.

Proféssor zéng mundaq deydu: “Men shuni qoshumche qilmaqchi, méningche, siyasettiki zor özgirishini shi jinping bilen bashlandi, dések bek zorlima bolup qalidu. Shundaqla bu yerde yene qarimaqqa shinjangdiki siyaset bilen asasen oxshash siyaset yürgüzgen tibet partiye sékrétari bar. Xitay hökümitining neziride u tibetni ghelibilik bir terep qilghan shexs. Mana bu shexs tibettin shinjanggha yötkep apirildi. U tibette yolgha qoyghan qisasxorluq siyasitini oxshashla shinjangda yolgha qoydi. Mana bu biz hazir shahit boluwatqan weziyet.”

En'gliye parlaméntining Uyghurlar heqqidiki mezkur guwahliq yighini b d t kishilik hoquq aliy komissariyati Uyghur aptonom rayonidiki lagérlarda tekshürüsh élip bérishning yollirini izdewatqan bir mezgilde ötküzüldi. B d t kishilik hoquq aliy komissari mishél bashilét ötken yili 12‏-ayda muxbirlargha Uyghur rayonida tekshürüsh élip bérip, lagérlar heqqidiki “Wehimilik xewerler” ning rast-yalghanliqini delilleshning charisini izdewatqanliqini bildürgen idi.

Proféssor éwa pilsning ilgiri sürüshiche, nöwette Uyghurlarning weziyitini tekshürüshke bir xelq'ara közetküchi teyinleshning muwapiq waqti kelgen iken. U guwahliq yighinida Uyghur mesilisini dawamliq otturigha qoyushning “Pewqul'adde muhimliqi” ni tekitlep, “Bu mesilini dawamliq otturigha qoyup turush pewqul'adde muhim ehmiyetke ige? men bu mesilide proféssor zéngning pikrige qoshulimen. En'gliyeni öz ichige alghan herqandaq bir gherb dölitining xitaygha tesir körsitish imkaniyiti cheklik. Lékin héchbolmisa biz tekshürüsh élip bérishni telep qilishimiz kérek. Buninggha xelq'ara közetküchilerni teyinlesh muwapiq chare dep qaraymen” dégen.

En'gliye parlaménti awam palatasi tashqi ishlar komitétining re'isi tom tugénhatning riyasetchilikidiki mezkur guwahliq bérish yighinigha mezkur komitéttiki iyan a'ustén, en kliwud, mayk géypis, stéfén géytinés, iyan muréy, priti patél, andréw roséndal qatarliq palata ezalirining qatnashqanliqi melum.