Әрәбләр растинла демократийәгә һәқлиқму?

Әрәб дөләтлиридики хәлқләрму демократийәдин толуқ бәһримән болушқа тамамән һәқлиқ болған хәлқләрдур. Әрәбләрниң демократийәлишиш йолида бәргән қурбанлиқлириму аз әмәс.

Тәһлилчиләргә көрә, әрәб дөләтлиридә демократийә чақириқи оттуриға чиққанға йерим әсирдин көпрәк вақит өткән болсиму, көплигән дөләтләрдә демократийә әмәлгә ашмиғанни аз дегәндәк, барлиқ һәқсизлиқләр вә диктаторлуқлар демократийә нами билән әмәлгә ешип кәлди. Мәсилән: мисирниң сабиқ рәиси муһәммәд һөсни мубарәкниң партийисиниң нами “демократийә партийиси” иди. Әмма униң әмәлийити 30 йиллиқ диктаторлуқ билән давам қилған болуп, ахири әрәб баһариниң шамили уни өрүп ташлиди. Шуниңға охшаш һәммә диктатор өзини демократчи вә демократийәниң һамийси дәп дәва қилип кәлди. Бирақ әрәб дунясида партлиған әрәб баһари раст демократийә билән сахта демократийәниң оттурисиға чәк қоюшни өгәтти вә хәлқниң көзини ачти.

Лондонда чиқидиған“оттура шәрқ” гезитиниң 2013 - йили16 - април санида, язғучи имадуддин әдиб дегән кишиниң қәлими билән“әрәбләр демократийә мукапатиға һәқлиқму?” дегән темида бир мақалә елан қилинған болуп, мақалидә мундақ дейилгән:“әрәб дуняси демократийәни қобул қилишқа һазирму? дегән бу соал расттинла қийин вә хәтәрлик бир соалдур. Бу соалға һессияттин, ясалма хәлқпәрвәрликтин йирақ туруп җаваб бәрмәкчи болсақ дәймәнки, әрәб дунясидики хәлқләр демократийәгә бәкму зор еһтияҗлиқ болуватмақта. Улар демократийәгә тәлпүниду вә уни арзу қилиду. Лекин әрәб хәлқи һазирғичә демократийә үчүн йетәрлик бәдәл төләп бақмиди, демократийәдин толуқ бәһримән болуп яшаватқан хәлқләр төлигән бәдәлләрниң йериминиму төләп бақмиди. Дунядики толуқ демократлашқан дөләтләрниң бу һалға қандақ қийин шараитларни вә қурбан беришләрни қолдин берип андин йетип кәлгәнликини билгинимиздә, бизниң демократийә йолида төлигән бәдәллиримиз һеч нәрсигә әрзимәйду. Чүнки толуқ демократийә узун йиллиқ тәҗрибә, мол илим вә көп қурбан беришләр арқисида йетилгән пәллидур. Һечқандақ бир милләт бир күндила демократчи болуп қалмиғандәк, һечқандақ бир дөләт бир күндила демократийәлишип кетәлмәйду. Буниңға йетәрлик вақит вә изчил ишләш керәк.”

Демократийәму бәдәл тәләп қилиду

Мақалидә йәнә мундақ дәп йезилған:“биз һәмишә демократийәгә бәдәлсиз йетишни вә қисқа йол билән уни қолға елишни арман қилип кәлдуқ. Әмма реаллиқ дегән шундақ рәһимсиз болуп, у бизниң арманлиримизға вә хам хияллиримизға риайә қилмайду, бәлки биздин ишләшни тәләп қилиду. Демократийә бир мукапат болса, биз мукапатқа еришиш йолида бәдәл төлимәстинла уни алмақчи болуватимиз. Һазир әрәб дөләтлириниң көплиридә демократийә үчун бәдәлләр төлиниватиду. Бирақ бу бәдәлләрниң бәзиси түрлүк сәвәбләр түпәйли бикарға кетип бариду. Мисирниң сабиқ муавин рәиси өмәр сулайман өз вақтида: биз расттинла демократийәлишишкә тәйярму?” дегән соални қоюп, андин арқидин өзи :“яқ, мисир демократийәлишишкә тәйяр әмәс” дегән иди. Бу адәм мушу сөзи сәвәблик хәлқниң қаттиқ наразилиқини қозғивәткән вә көплигән тәһдитләргә учриған иди. Әгәр өмәр сулайман юқириқи сөзигә “һазир”дегән гәпни қошуп,“мисир демократийәлишишкә һазир тәйяр әмәс” дегән болса иди, униң сөзи интайин бәдиий вә тоғра сөз болған болар иди, хәлқниңму ғәзипи ташмиған болар иди. Чүнки мисир тақиямәткичә демократийәгә тәйяр болалмайдиған дөләт әмәс. Һазир мисирдики өзгиришләр һәқиқий демократийәдин бешарәтләрни берип кәлмәктә. Әмма мәйли мисир, мәйли башқа әрәб дөләтлири ғәрб дөләтлириниң демократийә йолида төлигән бәдәллирини төләп бақмиди, демократийәниң қәдригә улар йәткәндәк йетип бақмиди. Қисиқиси, бүгүнки явропа дөләтлири демократийәниң бәдәллирини мундин 500 йил илгири төләп болған иди. Шуңа һазир улар төлимәйду, бәлки алиду, йәни демократийәдин тегишлик һәққини еливатиду.”

Демократийә бир күндила әмәлгә ашмайду

Мақалидә йәнә мундақ дәп йезилған:“биз демократийәни арзу қилғинимиз билән биздә демократийә һәққидә сават йоқ, башқиларға йол қоюш, чиқишип өтүш, қарши тәрәпниң һәққини етирап қилиш қатарлиқ демократийә мәдәнийәтлири һәққидә биздә мәлумат йоқ. Чүнки биздә нәпсанийәтчилик күчлүк болғанлиқтин, тәхткә чиққанлар уни һечкимгә бәргүси кәлмәйду, башқиларниңму буниңда һәққи бар дейишни билмәйду. Авам хәлқимиздиму бу аң йетилип болалмиған. Уларму шуниңға көнүп кәткәнликтин, қарши чиқишни, қанунни иҗра қилдуруш үчүн мәсуллириға дадил сөз қилалмайду. Шуңа бизниң әрәб дөләтлиримиздә, демократийәниң әвзәллики сөзлиниду, әмма диктаторлуқ һөкүм сүриду, қанун сөзлиниду, әмма адаләт йүргүзүлмәйду, чирикликкә қарши шоарлар товлиниду, әмма чириклик һәммила саһәдә өзини көрситип туриду. Биз демократийәгә муһтаҗмиз, әмма биз униңға расттинла һәқлиқму? биздә демократийәгә тәйярлиқ барму?”