Әркинлик сарийи: хитайда пуқралар әркинлики илгириләп қамал астиға елинмақта

Әркинлик сарийи елан қилған йиллиқ доклатта 195 дөләтниң омумий кишилик һоқуқ вәзийити баһалап чиқилған болуп, нәтиҗидә дуня миқясидики 86 дөләт әркин дөләт, 59 дөләт болса қисмән әркин вә 50 дөләт болса әркин болмиған дөләт дәп баһаланған. Хитай мана шу әркин болмиған дөләтләр ичидә. Мәзкур тәшкилат хитайниң 2015-йили ичидә кишилик һоқуқ адвокатлири, журналистлар вә аз санлиқ милләтләр һоқуқи вәкиллири, ишчилар һоқуқи қатарлиқ кишилик һоқуқларға қаритилған бесимини күчәйткәнликини қәйт қилған. Доклатта көрситилишичә, хитай дөләт рәиси ши җинпиң 2015-йили ичидә һоқуқини мәркәзләштүрүшни шундақла өктичи һәрикәтләр вә өктичиләргә зәрбә беришни актип давам қилған. Сиясий әркинлик вә пуқралар әркинликигә, иҗтимаий тәшкилатлар, аяллар һоқуқи қоғдиғучилири, ишчилар һоқуқи вә кишилик һоқуқ паалийәтчилиригә қаритилған зораванлиқ күчәйтилгән. Интернет илгириләп тәқиб вә қамал астиға елинған. Пуқраларниң йиғилиш қилиш әркинлики, пикир әркинлики вә диний әркинликини йәниму илгириләп дәпсәндә қилидиған бир қатар қанунларни мақуллиған.

Доклатта баян қилинишичә, 2015-йили ичидиму сиясий сәвәбләр түпәйли йәни өзиниң сиясий вә диний көз қариши хитай һөкүмитидин пәрқлиқ болғанлиқи үчүн нурғун уйғурлар, тибәтләр, христиан вә фалунгуң муритлири қамаққа елинған. Гәрчә униң ениқ санини бекитиш мумкин болмиған болсиму, әмма 2014-йилида хитай өзи сиясий мәһбусларниң санини 1200 нәпәр дәп елан қилған.

Ши җинпиң һакимийәт бешиға кәлгәндин буян хитайдики пуқралар һоқуқиниң кәйнигә чекингәнлики, уйғурлар вә тибәтләргә қаритилған бесимниң күчийип кәткәнлики кишилик һоқуқ органлири бирдәк диққәт қиливатқан вә тилға еливатқан бир мәсилә. Америкидики уйғур кишилик һоқуқ программисиниң тәтқиқатчиси һенрий садзивискиму илгири радиомизға қилған сөзидә бу нуқтини тәкитләп өткән иди. У сөзидә, ши җинпиңдин буян хитайда кишилик һоқуқ актиплирини, адвокатларни қамаққа алидиған әһвалларниң көпийип кәткәнликини, униң йеңи мақулланған қанунлар арқилиқ тинчлиқпәрвәр һәрикәтләрни, пикир әркинликини җинайилаштурғанлиқини, уйғур елидә болса қаттиқ зәрбә бериш һәрикәтлириниң ши җинпиң тәхткә олтурғандин буян техиму күчийип кәткәнликини билдүрди.

Әркинлик сарийиниң доклатида, хитай һөкүмитиниң пиланлиқ һалда уйғур аптоном райони вә башқа аз санлиқ милләт районлириға көчмән йөткәш һәм шундақла бу районлардин ишчи йөткәш программиси арқилиқ йәрликниң нопус қатлимиға бузғунчилиқ қиливатқанлиқи алаһидә тилға елинған мәсилиләрниң бири болуп, униңда мундақ дейилгән: “хитай һөкүмити болупму шинҗаң уйғур аптоном райони, тибәт вә ички моңғул райониниң нопус қатлимини тәңшәшни мәқсәт қилған зор көләмлик нопус көчүрүп йәрләштүрүш вә шундақла ишчи йөткәш сияситини давам қилди. 2014-Йилиниң ахирида, даириләр шинҗаңда нопусқа орунлишиш рәсмийәтлирини аддийлаштурди. Бу, 2015-йили ичидә техиму көп хитай көчмәнниң районға еқишини кәлтүрүп чиқарди. Әмма буниң әксичә, бир қисим уйғурларниң шикайәт қилишичә, уйғурларниң өз юртида туруп, бир йәрдин-бир йәргә бериши қейинлаштурулған. Уйғур районида йезиларда 3 пәрзәнт көрүшкә рухсәт қилинған болсиму, әмма иқтисадий сәвәбләр түпәйлидин уйғурлар аз пәрзәнт көрүшни таллимақта. Буниң билән бир вақитта йәрлик даириләр ‛пиландин сирт бала туғуш‚ қа зәрбә беришниму күчәйткән.”

Доклатниң диний әркинлик қисмида, 2015-йили ичидә, хитайдики христиан, католик черкавлири, фалунгуң тәшкилатлири вә уларниң әзалириниң тәқипкә, зорлуқ зомбулуққа учриғанлиқи вә уларниң бир қисимлириниң түрмигә елинғанлиқи мисаллар билән көрситилгән. Ислам диниға етиқад қилидиған уйғурларниң вәзийити һәққидә болса мунулар дейилгән: “гәрчә хитай һөкүмити ислам диниға етиқад қилидиған хуй мусулманлириниң диний һаятиға кәңчилик билән муамилә қиливатқан болсиму, әмма 2015-йили ичидә уларниң шинҗаңдики уйғур мусулманлириниң динини чәкләш сиясити охшаш давам қилди. Даириләр диний паалийәтләрни, бурут-сақал вә рамзан мәзгилидә рози тутушни чәклиди. Буниңға әмәл қилмиғанларни һәтта қамақ җазаси билән җазалиди. Хитай һөкүмитиниң, уйғурларниң диний вә миллий кимликлиригә қиливатқан бесиминиң йенида мәвҗут болуп туруватқан иқтисадий һаң уйғурларни илгириләп үмидсизләндүрүп, улар арисида радикаллишишни кәлтүрүп чиқармақта. Нәтиҗидә йәрлик террорлуқ һуҗумлирини вә шундақла тинчлиқ билән қилинған наразилиқ намайишлирини сақчиларниң зораванлиқ билән бастурушидин келип чиқиватқан түрлүк вәқәләрниң санини ашурувәтти. 2014-Йили сентәбирдин етибарән бу хил вәқәләрдә өлгәнләрниң сани 160 тин артуқ дәп елан қилинмақта. Бирақ, һөкүмәт мустәқил журналистларниң районға киришини чәклигәнлики үчүн вәқәләр һәққидә мустәқил учур елишму мумкин болмай кәлди. Өткән декабир ейида мақулланған йеңи ‛террорлуққа қарши туруш қануни‚ ниң диний вә мәдәний паалийәтләр билән шуғулланған уйғурларға қаритилған тәқиб вә җазани техиму ашуруветидиғанлиқи мөлчәрләнмәктә.”

Әркинлик сарийиниң доклатиниң хитайдики ахбарат әркинлики қисмида йәнә, фирансуз мухбир урсуланиң уйғурларниң мәсилиси үстидә язған мақалиси сәвәблик хитайдин чиқириветилгәнлики алаһидә мисал қилип елинған. Бу мәсилә әйни чағда хәлқарадиму күчлүк диққәт қозғиған иди. Мухбирларни қоғдаш җәмийитиниң асия ишлири директори боб дитс радиомизға қилған сөзидә, урсуланиң мәсилисини ши җинпиңниң ички ахбаратни қамал қилиш билән тәң, чәтәл ахбаратлириниму қамал қилишқа урунуватқанлиқиниң ипадиси, дәп көрсәткән вә хитай һөкүмитиниң уйғур елидики түрлүк бесим сиясәтлириниң көрүлүп бақмиған дәриҗидә чиңип кәткәнликини, буниң жорналистларға қаритилған бесимниму өз ичигә алидиғанлиқини билдүргән иди.

Әркинлик сарийи доклати ахирида йәнә, хитай қанунлирида гәрчә милләт, ирқ, җинс вә дин айримичилиқи қилиш чәкләнгән болсиму, әмма әмәлийәттә буниң капаләт астиға елинмиғанлиқи, миллий вә диний аз санлиқларниң, мейипларниң вә яки әйдиз билән юқумланғучиларниң җәмийәтниң һәрқайси қатламлирида һәтта мәктәпкә берип маарип тәрбийиси елиш вә хизмәткә орунлишишқичә болған һәрқайси саһәләрдә кәмситилишкә учрайдиғанлиқи әскәртилгән.

Әркинлик сарийиниң йиллиқ доклатида тилға елинған юқириқидәк мәсилиләр сәвәбидин, хитай алған омумий әркинлик номури аран 16 номур болған. Буниң әксичә әркин дәп баһаланған финландийә, норвегийә, канада, японийә, америка, германийә, австралийә, фирансийә қатарлиқ 86 дөләт болса 100 билән 70 арисида номур алған. Түркийә 53 номур билән қисмән әркин дөләт, дәп баһаланған.