Erkinlik sariyi: xitayda puqralar erkinliki ilgirilep qamal astigha élinmaqta

Muxbirimiz irade
2016.01.27
erkinlik-sariyi-doklat-2016-xitay.jpg Erkinlik sariyining 2016-yilliq xitayning erkinlik weziyitige bergen bahasi.
freedomhouse.org

Erkinlik sariyi élan qilghan yilliq doklatta 195 döletning omumiy kishilik hoquq weziyiti bahalap chiqilghan bolup, netijide dunya miqyasidiki 86 dölet erkin dölet, 59 dölet bolsa qismen erkin we 50 dölet bolsa erkin bolmighan dölet dep bahalan'ghan. Xitay mana shu erkin bolmighan döletler ichide. Mezkur teshkilat xitayning 2015-yili ichide kishilik hoquq adwokatliri, zhurnalistlar we az sanliq milletler hoquqi wekilliri, ishchilar hoquqi qatarliq kishilik hoquqlargha qaritilghan bésimini kücheytkenlikini qeyt qilghan. Doklatta körsitilishiche, xitay dölet re'isi shi jinping 2015-yili ichide hoquqini merkezleshtürüshni shundaqla öktichi heriketler we öktichilerge zerbe bérishni aktip dawam qilghan. Siyasiy erkinlik we puqralar erkinlikige, ijtima'iy teshkilatlar, ayallar hoquqi qoghdighuchiliri, ishchilar hoquqi we kishilik hoquq pa'aliyetchilirige qaritilghan zorawanliq kücheytilgen. Intérnét ilgirilep teqib we qamal astigha élin'ghan. Puqralarning yighilish qilish erkinliki, pikir erkinliki we diniy erkinlikini yenimu ilgirilep depsende qilidighan bir qatar qanunlarni maqullighan.

Doklatta bayan qilinishiche, 2015-yili ichidimu siyasiy sewebler tüpeyli yeni özining siyasiy we diniy köz qarishi xitay hökümitidin perqliq bolghanliqi üchün nurghun Uyghurlar, tibetler, xristi'an we falun'gung muritliri qamaqqa élin'ghan. Gerche uning éniq sanini békitish mumkin bolmighan bolsimu, emma 2014-yilida xitay özi siyasiy mehbuslarning sanini 1200 neper dep élan qilghan.

Shi jinping hakimiyet béshigha kelgendin buyan xitaydiki puqralar hoquqining keynige chékin'genliki, Uyghurlar we tibetlerge qaritilghan bésimning küchiyip ketkenliki kishilik hoquq organliri birdek diqqet qiliwatqan we tilgha éliwatqan bir mesile. Amérikidiki Uyghur kishilik hoquq programmisining tetqiqatchisi hénriy sadziwiskimu ilgiri radi'omizgha qilghan sözide bu nuqtini tekitlep ötken idi. U sözide, shi jinpingdin buyan xitayda kishilik hoquq aktiplirini, adwokatlarni qamaqqa alidighan ehwallarning köpiyip ketkenlikini, uning yéngi maqullan'ghan qanunlar arqiliq tinchliqperwer heriketlerni, pikir erkinlikini jinayilashturghanliqini, Uyghur élide bolsa qattiq zerbe bérish heriketlirining shi jinping textke olturghandin buyan téximu küchiyip ketkenlikini bildürdi.

Erkinlik sariyining doklatida, xitay hökümitining pilanliq halda Uyghur aptonom rayoni we bashqa az sanliq millet rayonlirigha köchmen yötkesh hem shundaqla bu rayonlardin ishchi yötkesh programmisi arqiliq yerlikning nopus qatlimigha buzghunchiliq qiliwatqanliqi alahide tilgha élin'ghan mesililerning biri bolup, uningda mundaq déyilgen: “Xitay hökümiti bolupmu shinjang Uyghur aptonom rayoni, tibet we ichki mongghul rayonining nopus qatlimini tengsheshni meqset qilghan zor kölemlik nopus köchürüp yerleshtürüsh we shundaqla ishchi yötkesh siyasitini dawam qildi. 2014-Yilining axirida, da'iriler shinjangda nopusqa orunlishish resmiyetlirini addiylashturdi. Bu, 2015-yili ichide téximu köp xitay köchmenning rayon'gha éqishini keltürüp chiqardi. Emma buning eksiche, bir qisim Uyghurlarning shikayet qilishiche, Uyghurlarning öz yurtida turup, bir yerdin-bir yerge bérishi qéyinlashturulghan. Uyghur rayonida yézilarda 3 perzent körüshke ruxset qilin'ghan bolsimu, emma iqtisadiy sewebler tüpeylidin Uyghurlar az perzent körüshni tallimaqta. Buning bilen bir waqitta yerlik da'iriler ‛pilandin sirt bala tughush‚ qa zerbe bérishnimu kücheytken.”

Doklatning diniy erkinlik qismida, 2015-yili ichide, xitaydiki xristi'an, katolik chérkawliri, falun'gung teshkilatliri we ularning ezalirining teqipke, zorluq zombuluqqa uchrighanliqi we ularning bir qisimlirining türmige élin'ghanliqi misallar bilen körsitilgen. Islam dinigha étiqad qilidighan Uyghurlarning weziyiti heqqide bolsa munular déyilgen: “Gerche xitay hökümiti islam dinigha étiqad qilidighan xuy musulmanlirining diniy hayatigha kengchilik bilen mu'amile qiliwatqan bolsimu, emma 2015-yili ichide ularning shinjangdiki Uyghur musulmanlirining dinini cheklesh siyasiti oxshash dawam qildi. Da'iriler diniy pa'aliyetlerni, burut-saqal we ramzan mezgilide rozi tutushni cheklidi. Buninggha emel qilmighanlarni hetta qamaq jazasi bilen jazalidi. Xitay hökümitining, Uyghurlarning diniy we milliy kimliklirige qiliwatqan bésimining yénida mewjut bolup turuwatqan iqtisadiy hang Uyghurlarni ilgirilep ümidsizlendürüp, ular arisida radikallishishni keltürüp chiqarmaqta. Netijide yerlik térrorluq hujumlirini we shundaqla tinchliq bilen qilin'ghan naraziliq namayishlirini saqchilarning zorawanliq bilen basturushidin kélip chiqiwatqan türlük weqelerning sanini ashuruwetti. 2014-Yili séntebirdin étibaren bu xil weqelerde ölgenlerning sani 160 tin artuq dep élan qilinmaqta. Biraq, hökümet musteqil zhurnalistlarning rayon'gha kirishini chekligenliki üchün weqeler heqqide musteqil uchur élishmu mumkin bolmay keldi. Ötken dékabir éyida maqullan'ghan yéngi ‛térrorluqqa qarshi turush qanuni‚ ning diniy we medeniy pa'aliyetler bilen shughullan'ghan Uyghurlargha qaritilghan teqib we jazani téximu ashuruwétidighanliqi mölcherlenmekte.”

Erkinlik sariyining doklatining xitaydiki axbarat erkinliki qismida yene, firansuz muxbir ursulaning Uyghurlarning mesilisi üstide yazghan maqalisi seweblik xitaydin chiqiriwétilgenliki alahide misal qilip élin'ghan. Bu mesile eyni chaghda xelq'aradimu küchlük diqqet qozghighan idi. Muxbirlarni qoghdash jem'iyitining asiya ishliri diréktori bob dits radi'omizgha qilghan sözide, ursulaning mesilisini shi jinpingning ichki axbaratni qamal qilish bilen teng, chet'el axbaratlirinimu qamal qilishqa urunuwatqanliqining ipadisi, dep körsetken we xitay hökümitining Uyghur élidiki türlük bésim siyasetlirining körülüp baqmighan derijide chingip ketkenlikini, buning zhornalistlargha qaritilghan bésimnimu öz ichige alidighanliqini bildürgen idi.

Erkinlik sariyi doklati axirida yene, xitay qanunlirida gerche millet, irq, jins we din ayrimichiliqi qilish cheklen'gen bolsimu, emma emeliyette buning kapalet astigha élinmighanliqi, milliy we diniy az sanliqlarning, méyiplarning we yaki eydiz bilen yuqumlan'ghuchilarning jem'iyetning herqaysi qatlamlirida hetta mektepke bérip ma'arip terbiyisi élish we xizmetke orunlishishqiche bolghan herqaysi sahelerde kemsitilishke uchraydighanliqi eskertilgen.

Erkinlik sariyining yilliq doklatida tilgha élin'ghan yuqiriqidek mesililer sewebidin, xitay alghan omumiy erkinlik nomuri aran 16 nomur bolghan. Buning eksiche erkin dep bahalan'ghan finlandiye, norwégiye, kanada, yaponiye, amérika, gérmaniye, awstraliye, firansiye qatarliq 86 dölet bolsa 100 bilen 70 arisida nomur alghan. Türkiye 53 nomur bilen qismen erkin dölet, dep bahalan'ghan.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.