Erkinlik sariyida Uyghurlar diyaridiki diniy erkinlik depsendichiliki muhakime qilindi

Amérikining paytexti washin'gton shehiridiki erkinlik sariyi 28-féwral küni xitaydiki diniy basturush heriketlirining yéqinqi ehwaligha qarap chiqishni meqset qilghan “Xitaydiki meniwiyet küreshliri” mawzuluq yighin uyushturdi. Yighin'gha qatnashqan mutexessisler we Uyghur pa'aliyetchiler bu heqte pikir qilip, öz qarashlirini otturigha qoydi.

Xitaydiki insan heqliri depsendichiliki izchil halda dunya jama'etchilikining diqqitide bolup kéliwatqan témilarning biri. Shu qatarda yéqinqi birnechche yilda xitay hakimiyitining Uyghurlar diyarida diniy pa'aliyetlerge qarita türlük shekildiki cheklesh, boghush we basturush usullirini qollinip kéliwatqanliqi türlük axbarat yolliri arqiliq arqimu-arqidin tashqi dunyagha melum bolushqa bashlidi. Amérikining paytexti washin'gton shehiridiki erkinlik sariyi mushu jehettiki alaqidar ehwallarning hazirqi yüzlinishige qarap chiqish meqsitide 28-féwral küni “Xitaydiki meniwiyet küreshliri” mawzuluq yighin uyushturdi.

Yighin asasliq qilip, xitay kompartiyisining 2012-yilidin buyanqi diniy étiqad erkinlikini boghush üchün yolgha qoyghan türlük siyaset we tedbirlirini eslep ötüsh bilen birge, xitaydiki buddistlar, musulmanlar, xristi'anlar we falun'gungchilar qatarliq omumi sani 350 milyondin ashidighan diniy jama'et duch kéliwatqan müshkülatlargha qarap chiqti.

Yighin qatnashquchiliri birdek, shi jinping hakimiyet béshigha chiqqandin buyan xitaydiki diniy étiqad erkinlikining qedemmu-qedem boghuluwatqanliqi, basturush tedbirliri we siyasetlirining awup méngiwatqanliqi, buning kündilik turmushtin tartip türlük shekildiki kolléktip diniy pa'aliyetlergiche bérip taqiliwatqanliqi, buninggha mas halda awamning qarshiliq heriketlirimu munasip derijide éship barghanliqi qatarliqlarni tekitlidi.

Erkinlik sariyidiki aliy tetqiqatchi sarah kuk bu heqte toxtilip: “Dunyaning herqaysi jayliridiki insanlar xalighanche meshghul bolidighan ramizan éyida roza tutushtin tartip öz perzentliri bilen öz öyide ibadet qilishqiche bolghan meniwiyet pa'aliyetliri xitayda cheklinip kéliwatidu, shundaqla buni sadir qilghanlar qattiq jazalargha duch kéliwatidu. Din'gha bolghan kontrolluq hemde buni basturush heriketliri, shuning bilen birge, buninggha körsitilgen qarshiliq heriketlirining oxshash yosunda éship bérishi bolsa xitay jem'iyitige hemde uning siyasiy qurulmisigha tégishlik bolmighan bésimlarni peyda qilmaqta” dep körsetti.

Sarax kuk bu heqtiki mexsus ziyaritimizni qobul qilip, xitay hökümitining Uyghurlar diyaridiki yerlik xelqqe diniy erkinlik bérish, shundaqla ularning maddiy turmushini yaxshilash ornigha zor miqdarda dölet meblighi ajritip herbiy we saqchi sistémisi berpa qiliwatqanliqini, bu xil tetür siyasetning mezkur rayondiki muqimsizliqni téximu kücheytiwétidighanliqini tekitlidi: “Buningda yene bir yaqtin shinjangda serp qiliniwatqan xirajetning zor bir qismi diniy étiqad pa'aliyetlirini basturushqa ishlitilmekte. Bu emeliyette dölet meblighini qarap turupla israp qiliwétishtin bashqa nerse emes. Emeliyette bu rayonda buningdinmu muhim bolghan, shundaqla xelq turmushigha biwasite tesir körsitidighan xizmetler, mesilen, yashan'ghanlarning halidin xewer élish, ijtima'iy parawanliqni ilgiri sürüsh, muhit asrash xizmetliri dégenler meblegh yétishmey bir izda turup qalmaqta. Bu xildiki ehwallar bolsa xitaydiki hemmila kishini bi'aram qilip kelmekte.”

Yighinda nuqtiliq muzakire qilin'ghan yene bir mesile, islam dinigha étiqad qilidighan Uyghurlarning diniy étiqad jehette tungganlardin roshen derijide perqliq bolghan mu'amilige uchrawatqanliqi boldi. Yighin qatnashquchilirining pikriche, xitayda musulman jama'iti islam wehimisining biwasite ziyankeshlikige uchrawatqan bolup, din'gha bolghan kontrolluq wejidin diniy kiyim-kéchekler, balilarning ma'ariptin behrimen bolush hoquqi qatarliqlar éghir dexli tawuzgha uchrimaqta iken. Yighin'gha teklip bilen qatnashquchilarning biri, washin'gton shehiridiki Uyghur insan heqliri qurulushi teshkilatining xadimliridin zubeyre shemshidin bu heqte söz qilip yighin ehlige Uyghurlar duch kéliwatqan diniy basturush ehwalining bezi tepsilatini tonushturdi.

Zubeyre xanim bu heqte ziyaritimizni qobul qilghanda, xitay hökümitining Uyghurlar bilen tungganlarning oxshash bolmighan mu'amilige duchar bolushining sewebliri heqqide toxtaldi.

Yighin muzakiriside pikir qilghuchilarning biri, “Nyoyork waqti géziti” ning muxbiri andruw jéykobs bolup, uning Uyghurlar diyaridiki siyasiy, iqtisad we medeniyet saheliride otturigha chiqiwatqan mesililerge béghishlan'ghan köpligen maqaliliri élan qilin'ghan. U özining muxbirliq qilish jeryanida Uyghurlar diyarida körgenlirige birleshtürgen halda Uyghurlarning eng eqelliy diniy étiqad hoquqlirighimu ége emeslikini alahide tekitlidi.

Andruw jéykbosning qarishiche, Uyghurlar diyarida “Muqimliq” weziyiti ornitish üchün xitay hökümiti qanche köp hepileshkenséri Uyghurlarning qarshiliq heriketliri barghanséri éship mangmaqtiken. Bu xil tetür balans munasiwitining sewebi heqqide sorighinimizda, u, buningda mundaq birnechche amilning mewjutluqini tekitlidi: “Méningche, shinjangdiki barghanséri éship bériwatqan zorluq heriketlirining kölimi hökümet yolgha qoyuwatqan bésim we nazaret bilen biwasite munasiwetlik. Bu, emeliyette hemmila ademge chüshinishlik bolghan insan tebi'iti xalas, sizni biraw üstingizdin basmaqchi bolghanda siz choqum tirkishisiz hemde orningizdin turushqa intilisiz. Shinjangdiki zorluq heriketliri mana mushu teriqide otturigha chiqiwatidu. Emma, bu ehwallar axbarat wasitiliride islam térrorchiliqi yaki bölgünchilik, dep teswirlinip kelmekte. Emeliyette bolsa bu ishlar unchilik zoruqmayla chüshiniwalghili bolidighan hadisilerdur. Kishilerning ghururi, özlirige xas medeniyet, til qatarliqlarmu mushu xildiki siqilishlargha muptila bolghanliqi üchün, bularning hemmisila ashu ehwallargha jawab teriqiside otturigha chiqiwatidu. Yene bir mesile shuki, biz körüwatqan bu xil qarshiliqlar herqachan ikki-üch ademning palta yaki pichaqni élipla ularning etrapidiki birnechche xitay puqrasini yaki saqchi, hökümet xadimi dégendek xizmetlerni artquzuwatqan Uyghurlarni chaniwétishi bilen tamamliniwatidu. Emma bu heriketler héchqachan etrapliq teshkillen'gen chong kölemlik heriket bolghan emes..... Mushu ehwallarni shinjangdiki biz körüwatqan herxil bésimlargha tolup ketken muhit bilen sélishturup qaraydighan bolsaq, bu xil qarshiliqlarning otturigha chiqishida ene shu xildiki bésimlarning rol oynawatqanliqini, hökümet terepning bolsa bu ehwallarni ‛bash yérilsa bök ichide‚ dégendek, jimjitla yighishturuwetmekchi boluwatqanliqini bayqaymiz.”

Yighin'gha washin'gton shehiridiki aliy mektep oqughuchiliri, alaqidar puqrawi teshkilatning wekilliri, shundaqla köpligen axbarat wasitiliri ishtirak qildi. Bir yérim sa'etlik muhakimidin kéyin, söz qilghuchilar yighin qatnashquchilirining alaqidar mesililer boyiche sorighan so'allirigha jawab berdi.