Uyghur kishilik hoquq programmisi barak obamani g-20 yighinida Uyghurlarning kishilik hoquqini qoghdashqa chaqirdi

G-20 dölet bashliqliri yighini xitayning xangju shehiride 4-séntebir küni échilish aldida turmaqta. Amérika prézidénti barak obama mezkur yighin'gha biwasite qatnishidu we u yerde xitay dölet re'isi shi jinping bilen ayrim uchrishishlardimu bolidiken. Amérika Uyghur kishilik hoquq programmisi bu munasiwet bilen mexsus bayanat élan qilip, barak obamadin bu qétimliq xitay ziyaritide Uyghurlarning kishilik hoquq mesilisini tilgha élishni shundaqla Uyghur élida yéngi urush qorallirining sinaq qilinish mesilisige alahide diqqet qilishini telep qildi.

Amérika prézidénti barak obama g-20 dölet bashliqliri yighinigha qatnishish üchün xitaygha bérish aldida turuwatqan bir peytte, amérika Uyghur kishilik hoquq programmisi bir bayanat élan qilip, obamaning choqum amérika hökümitining Uyghurlarning kishilik hoquq weziyitidiki endishilirini tilgha élishi kéreklikini bildürdi. Dunyadiki iqtisadiy küchlük döletlerning rehberliri bir arigha jem bolidighan g-20 dölet bashliqliri yighini bu yil xitayning xangju shehiride échilish aldida turmaqta. Kishilik hoquq teshkilatlirining yilliq doklatlirida kishilik hoquq xatirisi nachar döletler qataridin orun élip kelgen xitayda échilidighan bu yighin herqaysi kishilik hoquq organliriningmu diqqitini qozghighan we ular bu yighinning peqetla pul toghriliq sözlishidighan bir sorun'gha aylinip qalmasliqi kéreklikini, herqaysi dölet bashliqlirining buni xitaygha kishilik hoquq qarishini eslitidighan bir pursetke aylandurushini telep qilghan idi. Amérika Uyghur kishilik hoquq programmisimu düshenbe küni mexsus bayanat élan qilip, bu pikirni tekitlidi.

Amérika Uyghur kishilik hoquq programmisining tetqiqatchisi hénriy shajewiski bügün ziyaritimizni qobul qilip, kishilik hoquq mesilisining obamaning bu qétimqi xitay ziyaritidiki eng muhim témilarning biri bolushi kéreklikini eskertti. U mundaq dédi: “Obama choqum amérikining endishisini yeni xitayning “Térrorluqqa qarshi turush” heriketlirining Uyghurlarning diniy hoquqlirini, ularning eng asasiy puqraliq hoquqlirini, yighilish‏-namayish qilish erkinliklirini depsende qiliwatqanliqini we buningdin amérikining endishe hés qiliwatqanliqini ochuq-ashkara halda tilgha élishi kérek.”

Xitay axbarat wasitiliri yéqinda öz xewerliride, xitay qoralliq küchlirining Uyghur rayonida “Térrorluqqa qarshi” herbiy manéwir ötküzüp, uchquchisiz ayropilan qatarliq 21 xil herbiy qoralini sinaq qilghanliqini jakarlighan idi. Xewer eyni chaghda xelq'ara metbu'atlarningmu diqqitini qozghighan. Dunya Uyghur qurultiyi re'isi rabiye qadir xanim bolsa xitayning mezkur manéwirining meqsiti rayondiki xelqni zorawanliq yoligha küshkürtüsh we mejburlash dep tenqid qilghan idi. Mezkur térrorluqqa qarshi turush manéwiri 11-awghusttin 15-awghustqiche Uyghur élining jenubidiki qeshqer, xoten we aqsudin ibaret 3 wilayette ötküzülgen we uninggha xitay qoralliq saqchi shinjang shöbe qismidin 3 mingdin artuq qoralliq saqchi seperwer qilin'ghan idi. Uyghur kishilik hoquq programmisi bayanatida, xitay axbaratlirining öz xewerliride qoralliq qisimlar térrorluqqa qarshi urush qilish iqtidarini östürdi, déyish arqiliq rayonning weziyitini “Urush” weziyitige oxshitishqa tirishiwatqanliqini we buning kishide endishe peyda qilidighanliqini eskertti.

Hénriy shajewiski ependining éytishiche, bu mesile bayanatta tilgha élin'ghan eng muhim mesililerning biri iken. U mundaq dédi: “Nöwette Uyghur élida diqqet qilishqa tégishlik bir qanche muhim mesile bar. Buning biri xitay qoralliq qisimlirining ilgiriligen halda qorallinish mesilisi. Yéqinda xitay qoralliq küchliri rayondiki manéwirda yéngi-yéngi qorallarni sinaq qilghanliqini jakarlidi hem shundaqla uyghun bolmighan términlarni qollandi. Biz shuni untup qalmasliqimiz kérek, rayondiki Uyghurlarning mutleq köp qismi tinchliqperwer xelq. Ular peqet özlirining asasiy kishilik hoquqlirining kapaletke ige qilinishini tinch yol bilen telep qilmaqta. Emma xitayning bu herikiti bolsa intayin düshmenche we tehdit xaraktérini alghan. Yene biri, biz xitay hökümitining “Térrorluqqa qarshi turush qanuni” dégen'ge oxshash qanunlar we bir qisim yerlik qanunlar arqiliq Uyghurlarning kishilik we siyasiy hoquqlirini cheklime astigha éliwatqanliqini körduq. Xitay hökümitining bu qedimimu kishige endishe béridu. Obama xitay bilen elwette bixeterlik témilirini sözlishidu. Emma bu bixeterlik Uyghur xelqining kishilik hoquqining depsende qilinishi bedilige kelmesliki kérek.”

Uyghur kishilik hoquq programmisining bayanatida bu heqte mundaq dep yézilghan: “Prézidént obama choqum sherqiy türkistandiki heddidin ashqan qorallinishning özlirini heyran qaldurghanliqini ochuq-ashkara halda xitay terepke bildürüshi kérek. Yéqinqi sherqiy türkistandiki atalmish térrorluqqa qarshi turush manéwirida 21 xil yéngi qoral sinaq qilindi. Sherqiy türkistanda xitay armiyilirining qorallinishigha ruxset qilinmasliqi kérek, chünki xitay hökümiti rayonda térrorluq tehditining zoriyiwatqanliqini ilgiri sürüp turup, emeliyette tinchliqperwer naraziliq heriketlirige térrorluq dep zerbe bermekte.”

Uyghur kishilik hoquq programmisi bayanatida, amérika prézidénti barak obamagha mundaq teleplerni qoydi: “Herqandaq herbiy téxnikining tinchliqperwer Uyghurlargha qarshi ishlitilmeslikini kapaletke ige qilish, rayonda siyasiy muqimliqni ilgiri sürüsh üchün qoral küchige tayinishni azaytish, amérika dölet ishliri ministirliqining térrorluqqa munasiwetlik doklatidiki xitay ilgiri sürüwatqan “Uyghur térrorluqi” tenqid qilin'ghan bölümlerni xitayning semige sélish, Uyghur élidiki siyasiy we diniy pa'aliyetlerning cheklinishini otturigha qoyush we Uyghurlarning kishilik hoquq weziyitini yaxshilash üchün birer tedbir élin'ghan-élinmighanliqini sürüshte qilish, bir yol bir belwagh siyasitide Uyghurlarningmu menpe'et körüshige kapaletlik qilish we xitayni xelq'ara kishilik hoquq xitabnamisige emel qilishqa chaqirish.”

Melum bolushiche, amérika prézidénti barak obama bu qétim xangjudiki g-20 dölet bashliqlar yighinigha qatniship, u yerde herqaysi dölet rehberliri bilen uchrashqandin sirt, xitay we türkiye rehberliri bilen ayrim-ayrim halda uchrishish élip baridiken. Wal strit zhurnili bu heqtiki xewiride, obamaning shi jinping bilen jenubiy déngizning igilik hoquq mesilisi, intérnét bixeterliki we ikki dölet arisidiki iqtisadiy mesililer üstide sözlishidighanliqini bildürdi. Biraq, kishilik hoquq mesilisining bu nöwet kün tertipke kélidighan-kelmeydighanliqi éniq emes.