“Mejburiy ghayib qiliwétilgenlerni xatirilesh küni” de Uyghur ghayiblar sürüshte qilindi

30-Awghust - birleshken döletler teshkilati teripidin békitilgen dunya mejburiy ghayib qiliwétilgenlerni xatirilesh küni. Bu munasiwet bilen dunya Uyghur qurultiyi we amérikidiki Uyghur kishilik hoquq qurulushi ayrim-ayrim bayanat élan qilip, xitay hökümiti teripidin zorluq wasitisi bilen mejburiy ghayib qiliwétilgen Uyghurlar mesilisini otturigha qoydi.

2009-Yilidiki 5-iyul ürümchi weqesi künide we shundin kéyin xitay saqchi da'iriliri Uyghur mehelliliride keng kölemlik tutqun qilish heriketlirini élip barghan idi. Biraq, shu tutqunlarda qolgha élin'ghan bir qisim Uyghurlarning bolsa ta hazirghiche héchqandaq iz-dériki bolmay kelmekte. Dunya Uyghur qurultiyi we xelq'aradiki kishilik hoquq organliri aridin ötken 8 yil jeryanida xitay hökümitidin ghayiblarning aqiwitini köp qétim sürüshte qilghan bolsimu, xitay hökümiti hazirghiche buninggha bir inkas qayturmidi.

Dunya Uyghur qurultiyi we amérikidiki Uyghur kishilik hoquq qurulushi bu kün munasiwiti bilen bayanatlarni élan qilip, xitay hökümitini yene bir qétim bu mesilidiki mes'uliyitini boynigha élishqa chaqirdi. Dunya Uyghur qurultiyi bash katipi dolqun eysa ependi radi'omizgha qilghan sözide, xitay hökümitini mejburiy ghayib qiliwétilgen Uyghurlarning aqiwitini ashkarilap, ularning a'ile-tawabi'atlirining könglini teskin tapquzushqa chaqirdi.

Xelq'ara kishilik hoquqni közitish teshkilati we dunya Uyghur qurultiyi qatarliq organlar hazirghiche igilen'gen éniq melumatlar asasida ürümchi weqeside ghayib qiliwétilgen 43 kishining arxipini turghuzup chiqqan idi. Biraq, nurghun közetküchiler bu reqemni emeliyette ashkarilan'ghan intayin az bir qismi bolushi mumkin, dep qarimaqta.

Amérikidiki kishilik hoquq organliridin erkinlik sariyi tetqiqatchisi sarah kuk xanim bügün bizge qilghan sözide, mejburiy ghayib qiliwétish herikitining shu kishining a'ilisi we bir jem'iyetke salidighan wehimisidin alghanda intayin éghir bir mesile ikenlikini we bu aqiwetke duchar bolghan Uyghurlar sanining yuqirida arxipi turghuzulghanlardin köp yuqiri bolushi mumkinlikini bildürdi.

U mundaq dédi: “Menche, Uyghur ghayiblar heqqidiki bir mesile bolsa, tutqun qilin'ghandin kéyin iz-dériki élinalmighan Uyghurlarning sani ashkarilan'ghan reqemdin köp yuqiri bolushi mumkin. Bu san emeliyetning nahayiti az bir qismi bolushi mumkin. Biz sözleshken bir kishi ürümchi weqeside yoqap ketkenlerning bir qanche yüz kishi bolushi mumkinlikini bildürgen idi. Uning üstige ghayiblar mesilisi peqet ürümchi weqesi bilenla tügimeydu. Buninggha kéyin kambodzha qatarliq döletlerdin we eng yéqin zamandiki misirdin qayturulghan Uyghurlarningmu iz-dériki yoqluqini hésabqa qatqanda, kishi ghayib Uyghurlarning emeliy sani buningdinmu yuqiri, deydighan yekün'ge kélidu.”

Mejburiy ghayib qiliwétish mesilisi yuqirida tilgha élin'ghandek eng éghir kishilik hoquq depsendichiliki bolush birge, ghayib qiliwétilgenlerning ten jazasigha uchrash we öltürülüshtek aqiwetlerge duch kélish éhtimalliqimu intayin yuqiri iken. Biraq, Uyghur ghayiblar mesiliside kishilik hoquq organlirini ensiritiwatqan bir mesile bolsa, ularning xitaydiki qanunsiz organ tijaritining qurbanlirigha aylinip ketken bolush éhtimalliqidur.

Bügün sarah xanim radiyomizgha qilghan sözide, ghayib qilin'ghan Uyghurlargha a'it nurghun détallarni birleshtürüp oylighanda bu éhtimalliqning intayin yuqiriliqini éytti.

U mundaq dédi: “Biz élip barghan tekshürüshlirimiz netijiside, bu kishilerge zadi néme boldi dégen mesile heqqide ular xitaydiki qanunsiz organ tijaritining ziyankeshlikige uchrighan bolushi mumkin, deydighan bir xulasige kelduq. Chünki, bu yerde shu xil yekünni küchlendüridighan nurghun détallar mewjut. Mesilen, bu ghayiblarning asasen yash, saghlam erlerdin terkib tapqan bolushi, nurghun détallarning falun'gung muritlirining organlirining élinish ehwaligha oxshaydighan bolushi dégendek. Uning üstige Uyghur siyasiy mehbuslarning organlirining mejburiy élinishidek weqeler ilgirimu yüz bérip baqqan. Biz ziyaret qilghan bir sabiq Uyghur siyasiy mehbus türmide Uyghur siyasiy mehbuslardin dawamliq qan élip tekshürüp turulidighanliqini, emma xitay türmidashlirining héchqaysidin qan élinmighanliqini éytip bergen. Mushuninggha oxshash nurghun misallar 2009-yilidiki weqedin kéyin ghayib bolghan Uyghurlarning, bolupmu yash Uyghur balilirining organ tijaritige qurban qilin'ghan bolushi mumkinliki heqqide jiddiy endishe peyda qilmaqta. Elwette bizning éniq bir ispatimiz bolmasliqi bilen birlikte, buni éhtimalgha eng yéqin, dep qaraymiz”.

Dolqun eysa ependi xelq'ara jama'etning Uyghur ghayiblar mesilisige jiddiy qarap, xitay hökümitige bésim ishlitishi kéreklikini bildürdi.

Uyghur éli weziyitini közitip kéliwatqan közetküchilerning éytishiche, mejburiy ghayib qiliwétish mesilisi dunyadiki diktator ellerde mewjut bir ehwal bolsimu, xitay hökümitining Uyghur élidiki uchurni qattiq qamal qilishi, musteqil organlarning yaki chet'el muxbirlirining rayon'gha bérip ehwal igilishini cheklishi hem ghayiblarning yéqinlirini ehwalni sürüshte qilishtin cheklishi, hetta ghayib yéqinlirinimu türmige solashtek ehwallar Uyghur ghayiblarning mesilisini özgiche qiliwatqan amillar iken.