Ғәрб кишилири: уйғур диярида кишилик һоқуқ вәзийитиниң өзгиришидин үмид йоқ

3 - январ бейҗиң айродромиға кирип кетиватқан чеғида хитай дөләт бихәтәрлик күчлири тәрипидин тутқун қилинған петир даһлин 26 - январ әтигәндә шиветсийәгә қайтуруп келинди.

Бу һәқтә пикир баян қилған мулаһизичиләр, хитайниң бир кишилик һоқуқ паалийәтчисини қоюп бериши, хитай кишилик һоқуқ хатирисидә яхшилиниш болғанлиқидин дерәк бәрмәйдиғанлиқи, буни күн сайин яманлишиватқан уйғур вәзийитидин көрүвелишқа болидиғанлиқини билдүрди.

Хитай ташқи ишлар баянатчиси хуң лей әйни чағда мухбирларниң соалиға җавабән, петер даһлинниң “дөләт бихәтәрликигә тәһдит шәкилләндүрүш гумани” билән тутқун қилинғанлиқини дәлиллигән иди.

Мәлумки, шиветсийә пуқраси болған петер даһлин 2009 - йилидин буян “хитайда җиддий һәрикәт хизмәт гурупписи” да хизмәт қилип келиватқан кишилик һоқуқ паалийәтчиси иди. Мәтбуатларниң қариши бойичә ейтқанда, у “хитай йолға қоюватқан адвокатлар вә кишилик һоқуқ паалийәтчилиригә зәрбә бериш” долқунида қолға елинған тунҗи чәтәллик киши. Униң хитай телевизорлирида җинайитигә иқрар һәм пушайман қилдурулуши, ғәрб әллириниң күчлүк наразилиқини қозғиған иди.

Германийәдики “хитай демократик федирассийони” ниң рәиси фей ляңюң петер даһлинниң қоюп берилиши мунасивити билән елип барған зияритимиз җәрянида өз қарашлирини баян қилип: “петерниң қоюп берилиши, хитайда кишилик һоқуқ вәзийитидә иҗабий бир өзгириш болидиғанлиқиниң бешарити әмәс. Хитай түрмилиридә йәнә қанчә миңлиған кишилик һоқуқ паалийәтчилири вә адвокатлар қамилип ятмақта. Уйғур зиялийси илһам тохти шуларниң бири. Илһам тохти шәртсиз қоюп берилиши керәк, чүнки униңға артилған ‛дөләтни парчилашқа қутратқулуқ қилиш‚ җинайити пүтүнләй төһмәт. Илһам тохти сөз, пикир әркинликидин ибарәт һәркимдә болушқа тегишлик әң әқәллий кишилик һәқ - һоқуқиниң ролини җари қилдуруп, компартийәниң сиясий хаталиқлирини көрситип бәргән бир зиялий иди. Униң муддәтсиз қамақ җазасиға мәһкум қилиниши, хитайниң кишилик һоқуқ вәзийитиниң йәниму яманлишидиғанлиқиниң дәлили” деди.

Баш штаби германийәдә болған “хәтәр астидики милләтләрни қоғдаш тәшкилати” асия ишлири бөлүминиң мәсули улрик делюс әпәндиму охшаш қарашни оттуриға қойди.

У мундақ деди: “һала шәрқий түркистанда һелиму уйғурларниң сақал - бурут қоюш, ромал артиш, роза тутуш, намаз оқуштәк инсаний һәқлириниң таҗавузға учриши давамлашмақта.”

У сөзидә, хитайдики кишилик һоқуқ вәзийитиниң күнсери яманлишиш тәрипигә қарап тәрәққий қиливатқанлиқини, болупму уйғур илидики бастуруш һәрикәтлириниң барғансери күчийиватқанлиқини, хитайниң кишилик һоқуқ вәзийитиниң йеқин кәлгүсидә өзгиришидин үмид күтүшкә асас болидиған амилниң мәвҗут әмәсликини тәкитлиди.

Германийәдики “хәлқара кишилик һоқуқ җәмийити” хадими манян бу һәқтә зияритимизни қобул қилғанда: “хитай компартийиси бир күн мәвҗут болуп туридикән, бир күн кишилик һоқуқ мәвҗут болмайду” деди.

У сөзидә йәнә шуларни тилға алди: “ши җинпиң дәвридә һәр түрлүк кишилик һоқуқ таҗавузчилиқи мәвҗут болуп турмақта. Бирақ мәсилиниң қизиқ йери, ши җинпиң һазир кишилик һоқуқниң әң әшәддий дүшмәнлири билән җәң қилмақта. У қолға алған бо шиләй, җу юңкаң, ши сәйху дегәнләр, әслидә узун йиллардин буян инсаний һәқ - һоқуқларни әң қаттиқ дәпсәндә қилған чирик әмәлдар иди. Уларниң уйғурлар, тибәтликләр, моңғуллар вә фалунгоңчиларға салған зулуми һәқиқәтәнму наһайити ечинарлиқ.”

Манян йәнә шундақ деди: “ши җинпиң ‛сән өл, мән яшай‚ дәйдиған чоң бир җәңгә атланди. Униң әң чоң рәқиби җаң земин, зең чиңхуң вә уларниң тәрәпдарлири. Хитай тарихида һечбир әмәлдар черикликкә қарши ши җинпиң кәби җәң қилишқа петиналиған әмәс. Әмма хитайда йолға қоюлуватқан черикликкә қарши туруш, кишилик һоқуққа қарши туруш билән мас қәдәмдә елип берилмақта. Мәсилиниң түп негизи болса һакимийәт қурулмисида. Қурулма өзгәрмәйдикән, хитайниң тәхтигә ким чиқса чиқсун, кишилик һоқуқ вәзийити өзгәрмәйду. Хитай компартийиси мәвҗут болупла туридикән, кишилик һоқуқ дәпсәндичилики түгимәйду. Пәқәт компартийә йоқалғандила, һәм хитай хәлқи һәм уйғурлар кәби аз санлиқ милләтләрниң вәзийити яхшилиниду, дәп ойлаймән.”

Д у қ иҗраийә комитети рәиси долқун әйса әпәнди бу хусуста зияритимимизни қобул қилғанда, уйғур диярида кишилик һоқуқ дәпсәндичиликиниң давамлишиватқанлиқини, петер даһлинниң қоюп берилиши билән хитайдики кишилик һоқуқ вәзийити өзгиришиниң алақиси йоқлуқини әскәртип, йеқин кәлгүсидә хитайда вә уйғур илида иҗабий бир вәзийәтниң дуняға келишигә гуман билән қарайдиғанлиқини тилға алди.