Türmidiki Uyghur qizi gülmire imin amérikida wijdan mehbusi tizimlikige kirdi

Muxbirimiz jüme
2017.04.07
sandra-jolley-gulmire-imin-2017.jpg Sandra jolléy xanim Uyghur qizi gülmire imin mesilisini tonushturmaqta
Photo: RFA


Amérika xelq'araliq diniy erkinlik komitétining diniy wijdan mehbusliri programmisini bashlash murasimida 2009-buyan xitay türmiside yétiwatqan gülmire imin mesilisi aldinqi qatarda otturigha qoyuldi. Yighinda mezkur programmining diniy étiqadi seweblik türmige tashlan'ghan wijdan mehbuslirini erkinlikke érishtürüsh üchün bashlan'ghanliqi, buning xitay qatarliq mustebit döletlerge signal yollashta zor ehmiyetke ige ikenliki bildürüldi.

Murasim 6-aprél etigen amérika dölet mejlisi binasining ziyaretchiler merkizide ötküzüldi. Murasimini amérika hökümiti we dölet mejlisining birleshme bashqurushidiki amérika xelq'ara diniy erkinlik komitéti uyushturghan bolup, komitét re'isi we komitét komissarliri özliri mes'ul bolghan birdin wijdan mehbuslirini tonushturdi.

Melum bolushiche, mezkur komitét tünügün bashlighan diniy wijdan mehbusliri programmisida xitay, rusiye, iran, éritréye, wiyétnam, birma we se'udi erebistan qatarliq döletlerde diniy étiqadi seweblik türmide yétiwatqan 11 neper mehbus nuqtiliq tonushturulghan.

Halbuki, bashqa mes'ul xadimlar murasimgha ülgürüp kelmigenliki üchün, tünügünki murasimda peqet xitay, iran we éritréye qatarliq döletlerde türmide yétiwatqan töt neper wijdan mehbusila alahide tonushturuldi.

Aldi bilen sözge chiqqan komitét re'isi tomas ris ependi, mezkur komitét bashlighan programmida merkezlik tonushturulidighan shexslerning namini atap ötti.

U, özining éritréyede türmide yétiwatqan xristi'an diniy mötiwiri abune antoni'os mesilisini zémmisige alghanliqini we 2007-yilidin buyan namelum bir orunda nezerbend astigha élin'ghan 89 yashliq bu kishining erkinliki üchün küresh qilidighanliqini éytqandin kéyin, söz nöwitini komitét komissarliridin biri bolghan sandra jolléy xanimgha berdi.

Sandra jolléy xanim 2009-yilidiki “Ürümchi qirghinchiliqi” din kéyin “Dölet mexpiyetlikni ashkarilash” dégen jinayetler bilen ömürlük qamaq jazasigha höküm qilin'ghan Uyghur qizi gülmire imin mesilisini tolimu hayajan ilkide tonushturdi.

U aldi bilen, yighin ishtirakchilirini özi bilen birlikte bir ishni tesewwur qilip körüshke dewet qildi we mundaq dédi: “Özingizni netije qazan'ghan, aliy melumatliq, özingiz söygen we eqide baghlighan hemde ishleshke toluq layaqetlik bir sahede ishlewatqan bir ayal dep perez qilip körüng. Gülmire imin parlaq kelgüsi keng quchaq achqan bir ayal idi, emma xitay ottura soti uni ömürlük qamaq jazasigha höküm qilghan deqiqide yeni 2010-yili 1-aprél bu parlaq kelgüsi uningdin tartiwélindi. U eyni yili emdila 31 yashqa kirgen idi.”

Gülmire imin esli Uyghur élida nopuz qazinishqa bashlighan “Selkin tori” ning bashqurghuchiliridin biri idi. U 2009-yili 14-iyul “5-Iyul ürümchi qirghinchiliqi” gha chétip qolgha élin'ghan hemde “Dölet mexpiyetlikini ashkarilash”, “Qanunsiz namayishqa qutratquluq qilish” we “Döletni parchilashqa urunush” qatarliq jinayetler bilen sotqa tartilip, 2010-yili aprél ürümchi ottura sot da'iriliri teripidin ömürlük qamaq jazasigha höküm qilin'ghan idi.

Jolléy xanim gülmire imin a'ilisining gülmire tutup kétilip bir yilghiche uningdin uchur alalmighanliqi, bir yildin kéyin namayish mehbusliri bash téma qilin'ghan bir höjjetlik filimdiki körünüshlerge asasen, uning hayatliqini bilgenliki qatarliq tepsilatlarni sözlewatqan minutlarda köz yashlirini tutalmidi.

Jolléy xanimning közliri nemlen'gen, awazi boghulghan idi. Emma u, sözlirini yigha arilash dawam qilip mundaq dédi: “Men her qétim gülmirening chéhrige baqqinimda, bu güzel ayaldin peqet bir nechche ayliqla chong bolghan öz qizim köz aldimgha kélidu. Yürikim uning üchün, uning anisi üchün, uning dadisi üchün, éri üchün téximu chongraqi u, özi tewe bolghan Uyghur jem'iyiti üchün azab ichide puchilinidu.”

Jolléy xanim yene, nöwette xitay hökümiti Uyghurlargha qaratqan diniy cheklimiler heqqidimu toxtaldi. U, Uyghurlarning diniy étiqad erkinlikining misli körülmigen derijide depsende qiliniwatqanliqini, hetta Uyghurlarning öz öyliride diniy yazmilarni saqlishighimu yol qoyulmaydighanliqini tilgha aldi we mundaq dédi: “Bu cheklimiler Uyghurlarning diniy étiqad erkinlikini cheklepla qalmay, Uyghurlarning kelgüsi diniy kimlikige tehdit shekillendüridu. Bu cheklimiler diniy erkinlikke qilin'ghan buzghunchiliq.”

Tonushturush ayaghlashqandin kéyin, yighin qatnashquchiliri diniy erkinlik komitétidin kütidighanliri we bashqa teklip pikirlirini berdi.

Dunya Uyghur qurultiyi re'isi rabiye qadir xanimmu öz yardemchisi ömer qanat bilen bille yighin'gha ishtirak qilghan idi.

U, xitay hökümiti yéqinda Uyghur élida yolgha qoyghan “Esebiylikni cheklesh nizami” heqqide toxtaldi we bu nizamining Uyghurlarning diniy étiqad erkinlikini téximu qattiq boghupla qalmay, belki Uyghurlarning kündilik hayatining her bir nuqtisigha qeder tesir köridighanliqini otturigha qoydi. U, komitét xadimliridin xitaygha bu heqte bir parche mektup yollap, xitaydin Uyghurlargha qaratqan diniy basturushlarni toxtitishni telep qilishni soridi.

Xitay da'iriliri 29-mart “Aptonom rayonning esebiylikni tügitish nizami” ni maqullighan we buning 1-apréldin bashlap yolgha qoyulidighanliqini bildürgen.

50 Maddiliq mezkur nizamda saqal qoyush ölchemliri we diniy yosunda kiyinishke qaritilghan cheklimiler körsitilgendin bashqa, “Radiyo, téléwiziye qatarliqlarni chetke qéqish, halal uqumini kéngeytish” qatarliqlarmu “Esebiylik” katégoriyesige kirgüzülgen.

Ziyaritimizni qobul qilghan rabiye xanim mezkur murasimdin xursen bolghanliqini, buning xitay türmiside iztirap chékiwatqan mehbuslar mesilisini téximu keng anglitishta muhim rol oynaydighanliqini bildürdi.

Dunya Uyghur qurultiyi mu'awin re'isi ömer qanatmu, xitay türmilirige yene köpligen Uyghur mehbuslarning qamalghanliqini, Uyghur mehbuslar jümlidin Uyghur mesilisini téximu keng rewishte tonutush üchün her xil pa'aliyetlerni dawam qilidighanliqini bildürdi.

Bezi melumatlargha qarighanda, gülmire imin qolgha élinishtin ilgiri “Selkin” torining bashqurghuchiliqini qoshumche ötigendin sirt, ürümchi tengritagh rayonidiki melum bir a'ililikler komitétining mudirliq wezipiliride bolghan.

U, 2009-yili 5-iyul Uyghur yashliri xitay hökümitidin “28-Iyun shawgüen weqesi” de öltürülgen Uyghur ishlemchilerge adalet telep qilip namayish qilish aldida namayishqa alaqidar uchurlarni özi bashquruwatqan tor bétige chaplighan iken.

Murasim axirida gülmire iminni tonush jeryanini biz bilen ortaqlashqan amérika xelq'ara diniy erkinlik komitéti komissari sandra jolléy xanim mundaq dédi:“Gülmire biz sizni körimiz, sizning ismingizni bilimiz, hayat hékayingiz bilen tonushluqmiz. Komitétimizning meqsiti tonulmighan nuqtilarni tonutush, gülmire del mushularning biri, biz uninggha söygümizni yollaymiz we yar yölekte bolidighanliqimizni bildürimiz.”

Gülmire imin türmige tashlan'ghandin buyan, uning mesilisi b d t ning munasiwetlik organlirigha yollan'ghandin sirt, u 2012-yili kishilik hoquqni közitish teshkilatining pikir erkinliki mukapatigha érishken we amérika dölet mejlisi xitay ishlar ijra'iye komitéti bir nechche qétim bayanat élan qilip uning qoyup bérilishini telep qilghan.

Halbuki, gülmire imin tutulup aridin 8 yilgha yéqin waqit ötken bolsimu, uning mehbusluq teqdiride birer özgirish körülmigen idi.

Sandra jolléy xanim axirida, xitay hökümitini uni derhal qoyup bérishke chaqirip mundaq dédi: “Men bügün xitay hökümitini gülmire iminni türmidin qoyup bérishke chaqirimen hemde bu yerdiki hemmeylenni gülmire, jümlidin Uyghur jem'iyiti we parlaq kélechikining qayturup bérilishini kütüwatqan minglighan, onminglighan wijdan mehbusliri üchün birlishishke chaqirimen.”

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.