Guma pichaqliq hujumidin kéyin kücheytilgen qattiq zerbe bérish dolquni diqqet qozghidi

Muxbirimiz méhriban
2017.02.17
xoten-herbiy-saqchi-qoralliq.jpg Xitayning xoten'ge yötkep kelgen qoralliq küchliri. 2014-Yili 3-awghust.
AFP


14-Féwral xoten gumida yüz bergen pichaqliq hujumdin kéyin , da'iriler Uyghur diyarida nishanliq zerbini tekitlidi. Xitay re'isi shi jinping Uyghur diyarining  eminlikining  xitayning iqtisadidiki muhimliqini tekitlep ,muqimliqqa buzghunchiliq qilghuchilar qattiq  jazalinidighanliqini agahlandurdi. Ürümchide échilghan  partkom yighinidimu, shi jinpingning sözining rohi yetküzülüp, muqimliq xizmitide “ Ikki yüzlimilik qilghuchilarning qattiq jazalinidighanliqi we kadirlar arisida "4ni éniqlash" herikiti élip bérilidighanliqi ” uqturuldi.
Chet'ellerdiki weziyet analizchilirining qarishiche, da'irilerning   bu xil  qattiq siyaset yürgüzüshige, Uyghur rayonining  xitay tereqqiyatidiki muhim istratégiyilik orni, rayonning murekkep we muqimsiz  weziyiti qatarliq köp xil amillar seweb bolghan.

17- Féwral küni xitay taratquliridin xelq tori, shinxu'a agéntliqi qatarliqlarda,  jüme küni etigen béyjingda échilghan xitay dölet bixeterlik xizmiti  söhbet yighinida, xitay re'isi shi jinpingning 14- féwral xoten gumida yüz bergen pichaqliq hujum weqesini alahide tilgha élip, Uyghur  rayonining  eminlikining  xitayning iqtisadidiki muhimliqini tekitlep , muqimliqqa buzghunchiliq qilghuchilargha  qattiq zerbe bérishni tekitligenliki xewer qilindi.

Shinjang gézitining 17- féwral künidiki xeweridin melum bolushiche, eyni waqitning özide ürümchide Uyghur aptonom rayonluq partkomning muqimliq xizmiti seperwerlik yighini échilghan.   Yighinda xitay re'isi shi jinpingning béyjingdiki  dölet bixeterliki xizmet yighinida qilghan sözi ulap anglitilip,  Uyghur aptonom rayonidiki  her millet kadirliridin  rayonning muqimliq xizmitini aldinqi wezipe qilip,  merkezning yolyoruq-siyasetlirini bijanidil ijra qilish  telep qilin'ghanliqi, yighinda yene pütkül aptonom rayon teweside  kadirlar arisida “ 4 Ni éniqlash” herikiti élip bérilip,  “ Xizmette intizamgha xilapliq qilghuchilar, siyasetni ijra qilishta ikki yüzlimilik qilghuchilarning qattiq jazalinidighanliqi ” uqturulghanliqi xewer qilindi.

Xitay da'irilirining 14- féwral xoten gumida yüz bergen, 8 ademning ölüshige seweb bolghan  pichaqliq hujum weqesidin kéyin, Uyghur rayonining muqimliq mesilisini xitayning dölet bixeterliki we xitay tereqqiyatidiki muhim mesile dep tekitlishi we Uyghur diyarida bir qatar qattiq siyaset, belgilimilerni yolgha qoyushi,  chet'ellerdiki Uyghur teshkilatliri we kishilik hoquq teshkilatlirining jiddiy inkasini qozghap qalmastin, belki xelq'ara taratqular we weziyet analizchilirining diqqitini qozghighan qizziq nuqtilarning birige aylandi.

Xongkongda chiqidighan jenubiy xitay etigenlik gézitining én'gilizche sanida élan qilin'ghan “ Shinjangdiki térrorluq hujumidin kéyin, xitayda qattiq basturush tekitlendi” serlewhelik maqalide,  xitay merkizi hökümitining Uyghur siyasiti we Uyghur diyarining yéngi emeldari chén chüen'go kelgendin kéyinki Uyghur weziyiti heqqide analiz élip bérildi.

Mezkur maqalide, awstraliye trobé uniwérsitétning xitay weziyiti mutexessisi jamés lé'iboldning “ Chén bultur 9- ayda shinjanggha yötkilip kelgendin kéyin, uning rayonda yolgha qoyghan bir qatar qattiq siyaset, belgilimiliri rayonda  qarshiliq heriketlirining yüz bérishige seweb boldi, jem'iyette, bolupmu Uyghurlarda partiye rehberlikidiki bu döletke nazaret we guman kücheydi” dégen  bayanliri neqil élinip, Uyghur diyarida yürgüzüliwatqan qattiq siyaset, belgilimilerning naraziliq keypiyatining küchiyishige seweb bolghanliqi otturigha qoyuldi.

Mezkur xewer analizida yene, jamés lé'iboldning  chén chüen'goning qattiq qol siyasitining  sewebi heqqide éytqan  “ Chén chüen'goning bu xil qattiq qol siyaset yürgüzüshtiki meqsiti, bu yil yil axiri xitayda  échilidighan wekiller yighinida, özining Uyghur diyaridiki xizmiti heqqide xitay merkizi hökümet rehberliride chongqur  tesir qaldurushqa tirishiwatqanliqi seweb bolsa kérek" dégen sözlirimu neqil élin'ghan.

Türkiyining enqere shehiridiki hajetepe uniwérsitétining dotsénti, istratégiye mutexessisi doktor erkin ekrem ependi uzundin buyan xitayning Uyghur siyasiti we Uyghur weziyitini yéqindin közitip kéliwatqan siyasiy weziyet analizchilirining biri.

Doktor erkin ekrem ependi bügün radiyomiz ziyaritini qobul qilip, 14- féwral xoten gumida yüz bergen pichaqliq hujum weqesidin kéyinki Uyghur rayoni weziyiti we  xitay hökümtining Uyghur siyasiti heqqide öz qarashlirini bayan qildi.


Doktor erkin ekrem ependi, xitay re'is shi jinpingning dölet bixeterlik yighinida mezkur weqeni alahide tilgha élip, Uyghur diyarining muqimliqini tekitlishidiki seweb heqqide toxtilip, Uyghur diyarining xitay dölitining pütkül iqtisadiy tereqqiyati we zémin pütünlükidiki muhim  istratigiyilik ornining xitay hökümitining Uyghur siyasitini belgilishidiki halqiliq amil ikenlikini tekitlidi.

Doktor erkin ekrem ependi yene, Uyghur diyarining yéngi emeldari chén chüen'go yötkilip kelgen  qisqighina  3 ay ichide rayonda yürgüzgen qattiq qol siyasiti we bir qatar belgilimiler heqqidimu toxtilip, uning rayonning muqimliqini saqlash sho'arini tekitlep, qattiq siyaset yürgüzüsh bilen bille , hökümet kadirliri arisida “ 4 Ni éniqlash” namidiki siyasiy heriketni qozghap, kadirlarning, bolupmu Uyghur kadirlirining xitay merkiziy hökümiti we özige bolghan sadaqitini sinawatqanliqini bildürdi.

Erkin ekrem ependi yene, nöwette xelq'arada xitayning Uyghur siyasiti we yéngi emeldar chén chüen'goning tibette yürgüzgen  radikal basturush siyasitini Uyghur diyarigha köchürüp ekilishining éghir aqiwiti  tenqidliniwatqan shara'itta, néme üchün xitay merkizi hökümitining  chén chüen'goning bu xil radikal basturushigha süküt qilishidiki sewebler heqqidimu toxtilip, hoquqni öz qoligha merkezleshtürüshni nishan qilghan xitay re'isi shi jinpingning xitayda yüz bérish éhtimali bolghan herqandaq bir  naraziliq herikitining öz hakimiyitige tehdit élip kélishidin ensirigenliki sewebidin, chén chüen'goning  rayonda yürgüzüwatqan bir qatar  qattiq qol tedbirlirige qarita süküt qilish hetta  qollash pozitsiyiside boluwatqanliqini ilgiri sürdi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.