Dunya Uyghur qurultiyi : “Xelq'ara Uyghur élidiki hashardin ibaret shekli özgergen qulluq tüzümge diqqet qilishi kérek”

Dunya Uyghur qurultiyi peyshenbe küni Uyghur élidiki mejburiy emgekke sélish-hashar heqqidiki yéngi doklatini élan qildi. Dunya Uyghur qurultiyi bash katibi dolqun eysa ependi doklat heqqide qilghan sözide, xitay hökümitining Uyghurlarning milliy we diniy hoquqlirigha qaratqan bésim siyasetliri künsayin küchiyiwatqan bir shara'itta, hashardin ibaret mejburiy emgekke sélish siyasitiningmu Uyghurlarni bi'aram qiliwatqan yene bir chong mesile boluwatqanliqini eskertti. Shunga u, dunya jama'iـtini bu mesile heqqide xewerdar qilish we bu mesilige diqqet qilishqa chaqirish üchün mezkur doklatning teyyarlan'ghanliqi bildürdi.

Hörmetlik radiyo anglighuchilar, Uyghur élida hashardin ibaret mejburiy emgekke sélish herikiti izchil dawam qilip kelmekte. Xitay hökümiti hashar emgikini bikar qilidighanliqini 10 yil ilgirila élan qilghan bolsimu, biraq u, Uyghur élining jenubidiki wilayetlerde yenila türlük shekil we namlar astida oxshash dawam qilmaqta. Radiyomiz igiligen uchulardin yéqinqi yillarda xitay hökümitining Uyghur élida atalmish “El rayi qurulushi” dep élip bériwatqan su qurulushi, yol qurulushliri we shundaqla bir qisim dölet mexsus meblegh ajratqan chong qurulush emgekliriningmu Uyghur déhqanlarning zimmisige artilip kéliwatqanliqi melum bolghan idi. Kishige xuddi qulluq tüzümni eslitidighan bu xil mejburiy emgek tüzümi Uyghur élida pesil ayrimay, yil boyi aylarche dawam qilmaqta.

Dunya Uyghur qurultiyi Uyghurlar uchrawatqan bashqa nurghun insan hoquqi depsendichilikliri bilen birlikte hasharningmu diqqet qozghashqa we xelq'ara jama'etning köngül bölüshi zörür bolghan bir mesile ikenlikini tekitlesh üchün, peyshenbe küni mexsus doklat élan qildi. “Sherqiy türksitandiki mejburiy emgek séstimisi-döletning testiqi bilen yürgüzülüwatqan hashar séstimisi” mawzuluq bu doklat 29 bettin terkib tapqan. Doklatning kirish qismida Uyghur élidiki siyasiy weziyet sherhilinish bilen birge, hasharning zadi néme ikenliki, uning qandaq shekillerde ijra qilinidighanliqi heqqide chüshenche bérilgen. Dolqun eysa ependi bizge bu doklatta yer alghan mezmunlarni chüshendürüp ötti: “Bu doklat kirish qism, hashar heqqide chüshenche, uning ijra qilish shekilliri we uning siyasiy arqa körünüshi we alaqidar xelq'ara qanunlar we shundaqla bizning xitay hökümiti we xelq'ara organlargha qoyghan teleplirimizdin ibaret 5 bölümdin terkib tapqan. Xitaydiki “Emgek bilen özgertish tüzümi” xelq'arada keng tonulsimu, emma hashar buningdinmu perqliq. Shunga biz doklatta hasharning zadi némilikini nahayiti tepsiliy chüshendürduq.”

Ilgiri xelq'ara kechürüm teshkilati qatarliq organlar xitaydiki bu mejburiy emgekke séli'ish mesilisi heqqide tenqidligendin kéyin, xitay hökümiti bu tüzümni bikar qilghanliqini élan qilghan idi. Biraq, istansimiz igiligen uchurlarda yéqinqi yillarda Uyghur élining jenubida türlük naraziliq, qarshiliq heriketliri yüz bérishke bashlighandin kéyin, da'irilerning hasharni qayta yolgha qoyup, uni Uyghurlarning kündilik herikitini teqib qilish we kontrol qilish wastisige aylanduruwalghanliqi melum bolghan idi. Doklatta otturigha qoyulghan muhim nuqtilarning biri del mushu bolup, dolqun eysa ependi bu heqte mundaq deydu: “ Shi jinping hakimiyetke chiqqandin buyanqi 3-4 yil mabeynide hashar tüzümi qaytidin shiddetlinishke bashlidi. Xitay hökümiti Uyghurlarni bikargha ishlitish arqiliq bir yaqtin özlirige iqtisadiy menpe'et yaratsa, yene bir tereptin Uyghurlarni bir yerge mejburiy yighiwélish arqiliq ularning kündilik heriketlirini kontrol qilishni, ularni teqib qilishni ishqa ashurdi.”

Derweqe, radiyomiz muxbirliri bultur aqsuning toqsu nahiyisidiki bir kent amanliq mudiridin hashar heqqide su'al sorighanda, u 2015-yili 1-aydin bashlan'ghan “Dolqun hashar” ning kishilerni bosh qoymasliq we bosh waqitlirida topliship qalaymiqan we qanunsiz ish chiqirip qoyushining aldini élish üchün yolgha qoyuluwatqanliqini pash qilghan idi. U sözide hasharning hergiz ishlepchiqirishning éhtiyaji bilen emes, peqet we peqet muqimliqning éhtiyaji bilen ijra qiliniwatqanliqini bildürgen idi. Yéqinda Uyghur élidin igilen'gen melumattimu Uyghur élining jenubidiki melum bir yézida “Sotsiyalistik emgek” dep atilidighan bir xil mejburiy emgek sheklining yürgüzülüwatqanliqi melum boldi.

Dolqun eysa ependi bolsa hasharning xelq'arada xitay özi qol qoyghan emgek qanunlirigha xilapliqini eskertip, Uyghur élida mushundaq qanun'gha xilap bir heriketning hélihem dawam qiliwatqanliqidin xelq'aradiki alaqidar teshkilatlarni xewerdar qilishning intayin muhimliqini we bu doklatningmu ene shu meqset bilen teyyarlan'ghanliqini éytti.

Mezkur doklatta yene, Uyghur élining jenubidiki qeshqer, atush, xoten we aqsu qatarliq jaylardiki herqaysi nahiye we yézilarning nopus alahidiliki we Uyghur-xitay ahalilirining nisbiti, ularning kirim perqige a'it statéstikiliq melumatlarmu ayrim-ayrim halda bérilgen bolup, doklatta peqet hashar mesilisila emes, belki Uyghur élining jenubidiki siyasiy, ijtima'iy, iqtisadiy weziyet, Uyghur-xitay nopusi otturisidiki perqler, ishqa orunlishish we kirim menbeliri otturisidiki perqlerge a'it uchurlarmu yer alghan.