Hindistanning 3 Uyghurni xitaygha qayturush qarari naraziliq qozghidi

Xeritide adil, abdusalam we abduxaliq ücheylen hindi-tibet chégra amanliq küchlirige esirge chüshken, hindistanning ladaqtiki sultan chusku dégen rayoni körsitilgen.

Jamu-keshmir yuqiri soti bir qanche kün awwal abduxaliq, adil we abdusalam qatarliq 3 Uyghur musapirining siyasiy panahliq iltimasini ret qilghan. Arqidinla jamu-keshmir hökümiti ularning xitaygha qayturulidighanliqini élan qilghan.

Lékin hindistan “Büyük keshmir géziti”ning xewer qilishiche, jamu-keshmir yuqiri soti qararini buningdin bir qanche kün awwal élan qilghan bolsimu, emma hindistan ichki ishlar ministirliqi ularni xitaygha qayturushni buningdin 6 ay burun qarar qilip bolghan.

“Büyük keshmir géziti” 21‏-noyabir xewiride, hindistan ichki ishlar ministirliqining jamu-keshmir hökümiti ichki ishlar ministirigha ewetken yolyoruqini élan qildi. Hindistan ichki ishlar ministirliqining 2016‏-yili mart we may aylirida yollighan yolyoruqida, “Bu mesile ministirliq teripidin muzakire qilindi. Nöwette léx rayonluq türmide tutup turuluwatqan xitayning (Uyghur) puqraliri adil, xaliq we abdusalamni kelgen dölitige qayturush qarar qilindi” déyilgen.

D u q qurultiyi bolsa, herqandaq Uyghur musapir xitaygha qayturulsa, aqiwiti xeterge qalidighanliqini agahlandurup, “Hindistan da'iriliridin Uyghurlarni qayturush qararini qayta közdin kechürüp chiqishni telep qilimiz” dep körsetti.
Qurultay bayanatchisi dilshat rishit charshenbe küni radiyomizgha bergen bayanatida mundaq dédi: “Herqandaq xitaydin qéchip chiqqanlarni qayturuwetken bolsa, démek ularning aqiwiti nahayiti xeterlik bolidu. Buningdin xelq'aradiki teshkilatlar toluq melumatqa ige. Bundaq ehwalda hindistan'gha qéchip chiqqanlarni qayturuwétidighan bolsa, ular téximu éghir ehwalgha chüshüp qélishi mumkin. Biz hindistan hökümitining insanperwerlik nuqtisidin, bu qayturush qararini qaytidin qarap chiqishi we toghra qarar chiqirishigha barliq küchimiz bilen tirishchanliq körsitimiz.”

Charshenbe küni biz yene, hindistanning washin'gtondiki elchixanisigha téléfon qilip, d u q ning chaqiriqigha qandaq inkas qayturidighanliqini soriduq. Elchixanining bir axbarat emeldari, so'alimizni élxet arqiliq ewetishimizni, téléfonda jawab bermeydighanliqini bildürdi.

Biz biz elchixana emeldarigha so'alimizni élxet arqiliq ewetken bolsaqmu, lékin hazirgha qeder jawabi kelmidi.

Adil, abdusalam we abduxaliq ücheylen 2013‏-yili 6‏-ayda ladaq yoli bilen hindistan'gha qéchip chiqip, hindistanning ladaqtiki sultan chusku dégen jayida hindi-tibet chégra amanliq küchlirige esirge chüshken.

Chégra amanliq küchliri ularni ladaq rayonluq saqchi da'irilirige ötküzüp bergen. Da'iriler ularni chégradin ruxsetsiz kirip, hindistan chégra qanunigha xilapliq qilish bilen eyiblep, 18 ayliq qamaq jazasigha höküm qilghan idi.

Uyghur musapirlar 18 ayliq qamaq jazasini ötigen bolsimu, emma da'iriler ularni qoyup bermey, ladaqning léx rayonluq türmiside dawamliq tutup turghan. Shuning bilen musapirlar jamu-keshmir yuqiri sotigha erz sunup, panahliq sorighan.

Hindistan da'irilirining qarari pakistan, jamu‏-keshmir we hindistandiki bezi kishilik hoquq teshkilatlirining naraziliqini qozghidi. Pakistandiki ömer Uyghur wexpining mes'uli ömer xan charshenbe küni radiyomizgha bergen bayanatida, xelq'ara jem'iyetni bu 3 Uyghur musapirning mesilisige jiddiy köngül bölüshke chaqirdi.

Ömer xan: “Hazir biz oylawatimiz, mawu dunyadiki kishilik hoquq ademliri nede dep, chiqsun talagha insanliq dep, biz Uyghurlargha, bizning ehwalimizgha diqqet qilsun. Mawu Uyghurlargha bir rehim qilsun dunya, körsun mawu biz Uyghurlarni. Bu mesilige jiddiy qarimisa, yem bolidu bu Uyghurlar. Bu Uyghurlarni élip ketse, ularni öltürüwetse, dunya qandaq köridu” dédi.

Ömer xanning agahlandurushiche, ilgiri pakistan we afghanistandin tutup xitaygha ötküzüp bérilgen nurghun Uyghurlarning hazirgha qeder héchqandaq iz-dériki yoq iken. Ömer xan, eger hindistan bu Uyghurlarni ötküzüp berse, ularning iz-dériki chiqmaydighanliqini agahlandurdi.

U mundaq deydu: “3 Yil burun afghanistan 23 balini tutup berdi. Shu balilarning ichidin obul hesen dégen bir balining 5 balisi pakistanda bar. Bir a'ilidin 5 bala pakistanda hazir. Turmushi yaxshi emes. Emdi shu, mana biz béqiwatimiz, obul hesenning balilirini pakistanda hazir. Mawu pakistan bolsun, afghanistan bolsun, hindistan bolsun, hemmisi Uyghurni tutup bériwatidu. Pakistanda bir Uyghur qalmidi, aka. Hemme Uyghurni tutup ketti.
Biz oylighantuq, emdi héch bolmisa, hindistan undaq qilmas dések, hindistanmu qiliwatidu buni. Pakistandin nurghun balilarni élip kirip ketti, birmu balining xewirini alalmiduq. Afghanistandin 23 balini élip kirip ketti, birmu balining uchuri yoq. Emdi hindistan ötküzüp berse, ularningmu xewiri yoq bolidu.”

Hindistan kishilik hoquq teshkilati‏-“Puqralar erkinliki xelq ittipaqi” bolsa, hindistanning xelq'ara musapirlar qanunlirigha ri'aye qilishi, héch bolmisa Uyghur musapirlirigha özini aqlash pursiti bérishi kéreklikini tekitligen.

“Puqralar erkinliki xelq ittipaqi” bayanatchisi w. Suresh seyshenbe küni “Bénar xewerler” torigha bergen bayanatida, “Hindistan musapirlarning heq-hoquqini qoghdash toghrisidiki xelq'ara qanun'gha emel qilip, ulargha purset bérishi kérek. Ornigha kelmeydighan qarar bérishtin burun, ulargha adwokat tutush hoquqi bérilishi kérek” dégen.

Jamu-keshmirdiki xelq'ara adalet we kishilik hoquq munbiri namliq teshkilat, Uyghur musapirliri 18 ayliq qamaq jazasini toshturghandin kéyinmu, hindistan da'irilirining ularni dawamliq türmide tutup turghanliqini tenqidlep, “Jamu-keshmir da'iriliri ammiwi bixeterlik qanunini xata ishletti” dep tekitligen.