Kanada kishilik hoquq teshkilatliri bash ministir téréydoni xitay sepiride hüsenjan jélilni qayturup kélishke chaqirdi
2016.08.29

Kanadadiki bezi kishilik hoquq we öktichi teshkilatlar kanada bash ministiri jastin térédoning xitay ziyariti harpisida axbarat yighini chaqirip, jastin térédoni xitay türmisidiki kanada puqrasi - hüsenjan jélil bilen kewin garétni qayturup kélishke chaqirghan.
Birleshme axbarat yighinini xelqara bir erkin dunya, xitay démokratiye fronti qatarliq teshkilatlar we bezi Uyghur pa'aliyetchiler birliship ötküzgen. Ular yighinda bash ministir térédoning xitay kishilik hoquq mesilisini ashkare we keskin otturigha qoyup, xitay türmisidiki 2 kanada puqrasini qayturup kélishni asasliq küntertipke qoyushi kéreklikini tekitligen.
Ötken heptidiki axbarat yighinini chaqirghan guruhlarning biri, “Xelq'ara bir erkin dunya” teshkilatining re'isi mejid el sha'if düshenbe küni muxbirimizning ziyaritini qobul qilip, söhbet élan qilip, eger térédo sodinila oylap, xitay türmisidiki kanad puqralirigha köz yumsa, kanada özining “Rohi, qimmet qarishi we prinsipini yoqutup qoyidu” dédi.
Mejid el sha'if mundaq deydu: “U (jastin térédo) kanada bash ministiri bolush süpitide kanada puqralirigha köngül bölüshi, kanada puqralirini özining balisidek körüshi kérek. Uning xitaydiki herikitige kelsek, u axbarat élan qilishtin yaki xitay bilen bolghan munasiwetni qayta bashlashtin burun, xitay türmisidiki kanadaliqlarni qoyup berdürmise, bu munasiwet he ikki terepke paydiliq balanis munasiwet bolghan bolmaydu.
Eger biz peqet iqtisadnila oylisaq, peqet pul we xelqara sodinila oylisaq, biz özimizning rohini yoqutup qoyimiz. Biz yene bizning qimmet qarishimiz we prinsiplirimizdin ayrilip qalimiz.”
Mejid el sha'if yene, ikki terep qanchilik soda kélishimi yaki iqtisadi toxtamgha imza qoysa qoysun, emma xitay türmisidiki kanadaliqlar choqum qoyup bérilishi kéreklikini bildürdi.
Mejid el sha'if: “Men sizge shuni éytay, kanada medeniyiti xitayda ishlepchiqirilmighan. Hemme nerse xitayda ishlepchiqirilishi mumkin, emma kanada medeniyiti xitayda ishlepchiqirilmaydu. Men bash ministirning buninggha qulaq sélishini we xitay hökümiti bilen qanchilik kélishim, iqtisadi toxtam imzalan'ghan bolsun, bizning kanada puqralirini qoyup bérishni telep qilishini ümid qilimen.
Xitay türmisidiki kanadaliqlar jinayetchi bolghanliqi üchün u yerde emes, ular peqet kishilik hoquq we erkinlik üchün küresh qilghuchilar, xalas” dep körsetti.
Torondiki axbarat yighini bilen birge, “Xitay kishilik hoquq tori” namliq bir ammiwi teshkilatlar birleshmisi jastin térédogha xet yézip, uning hüsenjan jélil we kewin garétni kanadagha qayturup kélishini telep qilghan.
Mezkur teshkilat xétide, térédoning “Ikki neper kanada puqrasini qayturup kélishni ziyaritining asasliq küntertipige élishi”ni telep qilghan.
Ötken heptidiki axbarat yighinida yene “Démokratiye fronti” namliq xitay öktichi teshkilatining re'isi shéng shö, xitayning kanada puqralirigha parakendichilik sélip kéliwatqanliqini otturigha qoyup, kanada puqralirining bixeterlikini qoghdashni tekitligen.
Shéng shö düshenbe küni muxbirimizning ziyaritini qobul qilghanda hüsenjan jélilgha oxshash kanada wetandashlirining menpe'eti we bixeterlikini qoghdash uning asasliq wezipisi ikenlikini otturigha qoydi. Shéng shö, u “Xitayning hüsenjan jélilning kanada puqraliqini ret qilishining héchqandaq asasi yoq” dep körsetti.
Shéng shö mundaq deydu: “Hüsenjan jélilning xitayda qamaq jazasini ötewatqinigha hazir 10 yil boldi. Gerche xitay kompartiyisi uning kanada puqraliqini étirap qilmisimu, emma uning bu mesilide héchqandaq asasi yoq. U heqiqeten kanada puqrasi,u 3 - bir döletke sayahetke barghanda qolgha élinip, xitaygha ötküzüp bérildi. Xitay kompartiyisi uninggha muddetsiz qamaq jazasi berdi.
Bu ehwalda biz bash ministir térédo aldi bilen oylishidighan mesile, kanada puqralirining bixeterliki, izzet - hörmiti we erkinliki, dep qaraymiz. Shunga, kanada bash ministirining xitayda azabqa uchrawatqan bu ikki kanada puqrasining mesilisini qarshi terepning aldigha qoyup, ularni kanadagha qayturup kélish mejburiyiti bar. Biz shuningdila ikki dölet munasiwitini kücheytishni oylishishimiz kérek.”
Shéng shön xanimning ilgiri sürüshiche, kanadaning burunqi konsérwatiplar hökümiti deslepki mezgilde hüsenjan jélil mesilisige köp küch chiqarghan bolsimu, emma kéyinki waqitlarni xitayning iqtisadi küchüyüp ketkechke nurghun döletler kishilik hoquq mesiliside uninggha yol qoyush yolini tutqan. Shéng shö, netijide bu hüsenjan jélil mesilisining uzurap kétishige yol achqanliqini bildürdi.
Shéng shö: “Bu (hüsenjan jélil) mesilisining téximu keng arqa körünishi bar. Emeliyette, mushu bir qanchilighan yillar mabeynide gherbtiki pütün döletlerning iqtisadi tereqqiyati turghun haletke chüshüp qaldi. Xitay bolsa bu mezgilde özining ghayet zor nopus küchi we jemiyetni bulash - talash qilishqa tayinip, özining iqtisadini téz sür'et bilen rawajlandurdi. Bu jeryanda nurghun démokratik döletler, hetta bezi pishqan démokratik ellermu xitaygha nurghun yol qoydi. Elwette bu kishilik hoquq jehettiki yol qoyushnimu öz ichige aldi” dep körsetti.
Kanada hökümitining bildürüshiche bash ministir térédo nishani béyjingda xitay bilen keng di'alog qurushning yollirini izdesh iken. Kanada bash ministirlik mehkimisining torida élan qilghan bayanatida,“Kanada wekiller ömiki xitay rehberler bilen hemkarliship, kanada ottura qatlam sinipining güllinishi we tereqqiyatini algha sürüshke tirishidu” déyilgen.
Emma “Xelq'ara bir erkin dunya” teshkilatining re'isi mejid el sha'if bolsa kanada bash ministirining xitay bilen bolghan barliq munasiwetlerni türmidiki kanada mehbuslirining qoyup bérilish shertige baghlishi kéreklikini ilgiri sürdi. Emma mejid el sha'if yene, bu hökümetning herikiti bilen cheklinip qalmasliqi kéreklikini bildürdi.
U mundaq deydu: “Bash ministir xitay bilen kanada otturisidiki munasiwetlerni bu mehbuslarning derhal qoyup bérilish shertige baghlishi kérek. Buni mehbuslarni qoyup bérish, döletni qanun bilen bashqurush, kishilik hoquq we qimmet ölchimige baghlash eng muhim nishan bolushi kérek.
Ikkinchi, biz shunimu bilishimiz kérek. Bu yalghuz kanada hökümitiningla qararigha baghliq mesile emes, bu yene kanda xelqighimu baghliq mesile. Méning démekchi bolghinim shu, kanda hökümiti xelqning pikirini anglaydu. Chünki, kanadada saylam bar, xelq bélet tashlaydu. Shunga, biz kanadaliqlar bizning parlamént ezalirimizgha, kéngesh palata ezalirigha, bizning bash ministir we tashqi ishlar ministirlirimizgha xet yézishimiz, biz kanadaliqlar heriket qilishimiz kérek.”
Kanda bash ministiri jastin térédo bu sepiride yene 4 - awghust xitayning xangju shehride échilidighan 20 dölet guruhining bashliqlar yighinigha qatnishidu. Xitay hökümiti yighinning harpisida xangju shehiridiki amanliq tedbirlirini qattiq kücheytip, Uyghur réstoranlirini taqighan, Uyghur yoluchilargha yataq bérishni chekligen idi.