Kishilik hoquq aktipliri: “Ilham toxti 5 yil boldi qamaqta, dunya uni we Uyghurlarni untumasliqi kérek”

Güzelnur xanim éri ilham toxtining sotigha qatnishish üchün aldida. 2014-Yili 17-séntebir, ürümchi.

Uyghurlarning qanuniy heqlirini ashkara telep qilghan Uyghur ziyaliysi ilham toxti 2014-yili 15-yanwar küni tutqun qilinip, xitay da'iriliri teripidin “Bölgünchilik we milliy qutratquluq” jinayiti artilip, shu yili 23-séntebir küni muddetsiz qamaqqa höküm qilin'ghan idi. 2019-Yili 15-yanwar radiyomiz ziyaritini qobul qilghan béyjingdiki xitay kishilik hoquq pa'aliyetchisi xu jiya ependi we gérmaniyediki “Ilham toxtini qollash guruppisi” ning mes'uli enwerjan ependiler dunyani Uyghurlarning qanuniy heqlirini ashkara telep qilghan Uyghur ziyaliysi ilham toxtini we Uyghurlarni untup qalmasliqqa chaqirdi.

Uyghur ziyaliysi ilham toxtining tutqun qilin'ghanliqining 5 yilliqi munasiwiti bilen, 2008-yilliq xelq'ara “Saxarof erkinlik mukapati” sahibi béyjingdiki kishilik hoquq pa'aliyetchisi xu jiya ziyaritimizni qobul qildi.

Xu jiya ependi bayanida, 2014-yili 15-yanwar tutqun qilin'ghandin kéyin, “Bölgünchilik we milliy qutratquluq” jinayiti artilip, muddetsiz qamaqqa höküm qilin'ghan ilham toxtining türmide yétiwatqanliqigha 5 yil bolghanliqini bildürdi. U, da'irilerning her xil cheklimisi we jiddiyleshken Uyghur rayoni weziyiti seweblik 3 yildin buyan a'ilisi we uruq-tughqanliri bilen körüshüsh imkaniyitidin mehrum qilin'ghan ilham toxtining türmidiki ehwalidin endishe qiliwatqanliqini tekitlidi.

Xu jiya mundaq dédi: “Üch yildin buyan güzelnur we balilar ilham toxtini yoqliyalmidi. Biz uning bu üch yildiki ehwalining qandaqliqini bilmeymiz. Bu üch yilda u oruqlap kettimu, qérip kettimu, salametliki téximu nacharlashtimu?bularni biz bilmeymiz. Hazir u a'ilidikilerning xetliri we ewetken resimlirini tapshuruwélishtin mehrum qilin'ghan halette. Chünki, bularning hemmisige shinjangning jiddiyleshken weziyiti seweb boldi, uning uruq-tughqanliriningmu hazir jiddiylik we dekke-dükkide yashawatqanliqini tesewwur qilish tes emes. Méning hazirqi yene bir endishem shuki da'iriler xuddi lyu shawbo ependige ziyankeshlik qilghinigha oxshash ilham toxtigha qarita asta xaraktérlik öltürüsh wasitisini qollinishi éhtimalliqidur. Mana bu mesile méni eng ensiritidu. Chünki ular ilham toxtining Uyghurlarning teqdiri we istiqbalidiki qanchilik muhim bir shexs ikenlikini tonup yetti. Da'irilerning menpe'et qarishi nuqtisidin élip éytqanda eger ilham toxti erkinlikke ériship qalsila u öz xelqi bilen bir septe turup azadliq üchün küresh qilishini xalaydu!”.

Xu jiya ependi bayanida xitay da'irilirining Uyghurlarning awazini xitay xelqi we dunyagha anglitishta köwrüklük rolini oynighan, Uyghurlarning heqiqiy ehwalini dunyagha anglitishtiki awazi bolup, Uyghurlarning qanuniy heq-hoquqlirini ashkara telep qilghan Uyghur ziyaliysini qamash arqiliq, emeliyette pütkül Uyghur xelqining awazini öchürüsh meqsitige yetmekchi ikenlikini tekitlidi.

Xu jiya ependi da'irilerning nöwettiki siyasitini teswirlep, ilham toxtila emes, belki pütkül Uyghur xelqiningmu emeliyette bir chong türmide yashawatqanliqini otturigha qoyup mundaq dédi: .

“Méning hés qilishimche, ilham toxtining hazir qamaqtiki weziyitini, uning awazi cheklen'gen, uning uruq-tughqan we qérindashliri bilen körüshüshtin cheklen'gen halitini emeliyette pütkül Uyghur xelqining hazirqi körünüshi déyish mumkin. Yeni, Uyghur xelqining junggodin ibaret bu zéminda, kompartiyening hökümranliqi astida ikkinchi derijilik puqragha aylandurulghanliqi, mehbusqa aylandurulghanliqining kartinisi déyish mumkin”.

Ilham toxti we Uyghur weziyiti heqqide öz endishisini bildürgen xu jiya ependi yene erkinlik we démokratiyeni yaqilaydighan démokratik döletler we xelq'ara insan heqliri teshkilatlirining ilham toxti weziyiti we Uyghurlar weziyitini dawamliq sürüshtürüshi kéreklikini tekitlidi.

15-Yanwar ilham toxti ependining tutqun qilin'ghanliqining 5 yilliq munasiwiti bilen “Xelq'ara kechürüm teshkilati”, “Ilham toxtini qollash guruppisi” qatarliq bir qisim teshkilatlar we kishilik hoquq pa'aliyetchilirimu bayanat élan qilip, xelq'ara jem'iyetni ilham toxtining ehwaligha jiddiy köngül bölüsh we Uyghurlar weziyitige diqqet qilishqa chaqirdi.

Gérmaniyediki “Ilham toxtini qollash guruppisi” ning mes'uli enwerjan ependimu ziyaritimizni qobul qilip, ilham toxtining türmidiki weziyitini dawamliq sürüshtürüsh we Uyghurlarning nöwettiki jiddiy weziyitige köngül bölüsh, uning eng téz waqitta erkinlikke chiqishi üchün ilham toxtini her xil xelq'araliq kishilik hoquq mukapatlirigha namzat qilip körsitish kéreklikini tekitlidi. U: “Héch bolmighanda ilham toxtining türmidiki ehwalini dawamliq sürüshtürüsh, xitay hökümitige bésim ishlitish arqiliq, uning türmidiki weziyitini yaxshilashqa tirishchanliq körsitish kérek” dep bildürdi.

Béyjingdiki merkiziy milletler uniwérsitétining dotsénti, iqtisadshunas ilham toxti, özi qurghan “Uyghurbiz tor békiti” de élan qilghan Uyghurlar heqqidiki maqaliliri we xelq'ara taratqularning ziyaritini qobul qilghinida, Uyghurlarning xitay hökümranliqi astidiki weziyitini anglitip, Uyghurlarning qanuniy heqlirini ashkara telep qilghan idi. Bu sewebtin u 2014-yili 15-yanwar küni béyjingdiki öyidin tutqun qilin'ghan we shu yili 23-séntebir küni xitay sot da'iriliri uninggha “Bölgünchilik we milliy qutratquluq” jinayitini artip, uni muddetsiz qamaqqa höküm qilghan idi. Xewerlerdin ilham toxti ependining jaza mudditini ürümchidiki siyasiy mehbuslar qamilidighan 1-türmide ötewatqanliqi melum bolghan idi.