Ilham toxti üchün imza qoyghanlar da'irilerning uninggha artqan töhmetlirini eyiblidi

Ilham toxti ependi tutulup kétishtin ikki kün ilgiri, tibet ayal yazghuchisi wo'eser ilham toxti ependining öyige yoqlap kelgende chüshken xatire süret. Soldin onggha: ilham toxti, ilham toxtining xanimi güzelnur we wo'eser xanim. 2014-Yili 13-yanwar, béyjing.

15-Yanwar küni béyjing merkiziy milletler uniwérsitétining dotsénti, tonulghan Uyghur ziyaliysi ilham toxti béyjing saqchi da'iriliri we ürümchidin kelgen saqchilar teripidin béyjingdiki öyidin tutup kétilgendin kéyin, bu weqe xelq'ara jem'iyetning jiddiy inkasini qozghidi. Ilgiri-kéyin amérika dölet ishliri ministirliqi, yawropa birlikining junggodiki elchiliki shundaqla dunya Uyghur qurultiyi, xelq'ara kechürüm teshkilati, chégrasiz muxbirlar teshkilati qatarliq köpligen teshkilatlar ilham toxtining mesilisige yéqindin köngül bölüwatqanliqini bildürgen, we bu weqe ikki heptidin buyan xelq'ara metbu'atlarning qiziq nuqtisi bolmaqta.

Ilham toxti ependi tutqun qilin'ghandin kéyin, 17-yanwar küni “Senyuy” namliq tor békitide béyjingdiki ataqliq xitay öktichi yazghuchisi wang lishung we tibet ayal yazghuchisi wo'ésér qatarliqlarning bashchiliqida birleshme imza qoyup ilham toxtini qoyup bérish herikiti bashlan'ghan idi. Birleshme bayanatqa imza qoyghanlar arisida xitay ichi-sirtidiki kishilik hoquq pa'aliyetchiliridin bashqa yene jem'iyet erbabliri, musteqil tetqiqatchi, yazghuchi, tehrir, inzhénér, oqutquchi-oqughuchi, muxbir, a'ile ayalliri, erzdarlar qatarliq jem'iyetning her sahe kishiliri bar bolup, 30-yanwar peyshenbe küni washin'gton waqti chüsh sa'et 12 giche ochuq xetke 40 tin artuq dölettin imza qoyghanlar sani 1707 neperge yetti.

Xetke imza qoyghuchilarning zor köpchiliki öz imzasida da'irilerdin ilham toxti ependini shertsiz qoyup bérishni telep qilishtiki seweblirinimu izahat sheklide yazghan. Xitay ziyaliyliri ilham toxtining “Xenzular bilen Uyghurlar arisidiki dostluq alaqisini ilgiri sürüp, shinjang mesilisini hel qilishning asasliq ümidini hökümetning xata shinjang siyasitini özgertishke yükligenliki, da'irilerning shinjangda yürgüzüwatqan siyasitini tenqid qilip, islahat qilish tekliplirini bergenliki shuningdek Uyghurlarning uni milletning gheyretlik bayanatchisi dep qaraydighanliqi” qatarliqlarni ilgiri sürgen.

Béyjingdiki xitay öktichisi xu jya 17-yanwar küni imza qoyghan bolup, u mundaq dégen: “Ilham toxti manga nisbeten aka yolluq, men hörmetleydighan shexs. U Uyghur öz millitining awazini anglatquchi qehriman. Pikir erkinlikini qoghdighuchi.”

Imza atqanlardin béyjingdiki tehrir li chawyang ependi xitaydiki nöwettiki siyasiy tüzülmini tenqidlep,“Mutleq hakim mutleqliq astida yashawatqan xen, Uyghur, tibet milletlirining hemmisi ziyankeshlikke uchrighuchilar, peqet bir partiyilik hakim mutleqliq tüzüm ayaghlashqandila andin milletler mesilisi hel bolidu” dégen.

Xitayning lyawning ölkisi shényang shehiridin imza qoyghan bir erzdar mundaq yazghan: “Ilhamning étiwétey dése qorali yaki zembiriki yoq, uningda bari peqet bir éghiz, u peqet birnechche éghiz söz qildi xalas! sözligenmu jinayetmu?”

Imza toplashqa qatnashquchilar öz imzalirida da'irilerdin ilham toxtini derhal qoyup bérish, qoyup bermise, uning délo ehwalini ashkarilash, ilhamning kishilik bixeterlikige kapaletlik qilish, adwokatning délogha arilishishigha yol qoyush, a'ilisige qaritilghan qanunsiz nezerbendni bikar qilishni telep qilghan.

Ürümchi saqchi idarisi 25-yanwar küni öz torida ilham toxti ependi heqqide tunji xewerni bergen bolup, ular xewiride, ilham toxtining Uyghurbiz tori we dersxanida sözligen nutuqlirida bölgünchilik we térrorluqni terghib qilghanliqini ilgiri sürgen.

Imza toplash chaqiriqida we bu chaqiriqqa imza qoyghuchilar ürümchi da'irilirining bu qilmishini eyibligen we ret qilghan bolup, chaqiriqta ilham toxti we Uyghur biz torining herqandaq térrorluq pa'aliyiti bilen shughullanmighanliqi alahide tekitlen'gen.

Chaqiriqta, ilham toxti 2006‏-yili “Uyghurbiz” tor békitini qurup, her xil bésimgha qarimay hazirgha qeder dawamlashturup, dunyaning shinjang mesilisining heqiqiy ehwalini bilishide közneklik rol oynidi. U shinjang musteqilliqi we her qandaq zorawanliqqa qarshi turup, Uyghurlar bilen xenzular arisidiki dostluq qanilini aktip algha sürüp keldi” dégen bayanlar bérilgen.

Qeshqerdiki Uyghur oqutquchi abdulla dégen isimda imza qoyghan bireylenmu bar bolup, u ilham toxti ependi heqqide mundaq yazghan,“Ilham toxti bashtin-ayaq shinjang musteqilliqi we herqandaq zorluq qilmishini ret qilip keldi, aktipliq bilen Uyghur milliti we xen milliti otturisida dostane chüshinish hasil qilishqa tirishti. U shinjang mesilisini hel qilish ümidini junggo hökümitining shinjang siyasitidiki xataliqlirini tüzitishige baghlidi. U Uyghur milliti bilen xen milliti otturisida köwrüklük rolini oynighan qimmetlik shexs, men da'irilerning ilham ependini derhal qoyup bérishini telep qilimen. Ular kishilerni qayil qilarliq pakitlar yoq shara'itta, kishilik söz erkinlikini boghmasliqi kérek” dep yazghan.

Amérikidiki xitay yazghuchisi chén pokung ependi imzasida “Uyghur xelqining paji'esi démek, xitay millitining paji'esi” dep yazghan.

Imza toplashqa qatnashqan oqughuchilar arisida yene her millettin terkib tapqan nechche onlighan oqughuchi birla waqitta kolléktip imza qoyghan bolup,ular öz telipide “Ilham mu'ellim qanun'gha xilap héchqandaq pa'aliyet bilen shughullanmidi, u adalet telep qildi, heqiqetni sözlidi, shinjang siyasitini sözlidi, u yaxshi adem, biz ilham toxti mu'ellimni qoyup bérishni telep qilimiz dep yazghan.

Yaponiyediki Uyghur ziyaliylirimu imza toplash herikitige qizghinliq bilen qatnashqan bolup, 25-yanwar küni imza qoyghan xeyrinisa xanim xitay hökümitidini eyiblesh bilen bille, ilham ependining ayali güzelnur xanimgha bolghan hörmitini ipadilep, “Ilham toxti ependini kommunist xitay hökümiti asassiz tutqun qildi. Biz tézdin qoyup bérishni ümid qilimiz hemde ilham toxtining a'ilisidikilerning sewri-taqitige chin könglimizdin hésdashliq qilimiz. Herqandaq bir Uyghur ayalning güzelnur xanimdek chidamliq we batur bolushini tewsiye qilimiz!” dégen.

Xangju shehiridiki kishilik hoquq pa'aliyetchisi, chén xuyming xitay hökümitining ilham toxti ependige töhmet qiliwatqanliqini eyiblep mundaq yazghan. “Proféssor ilham toxti milliy medeniyet we öz millitining ghururini qoghdighuchi. Da'iriler uninggha xalighanche jinayet artmasliqi, töhmet qilmasliqi kérek. Men ilham toxti ependini shertsiz qoyup bérishni telep qilimen.”

Yawropa ittipaqi, amérika we köpligen xelq'ara kishilik hoquq teshkilatliri xitay hökümitidin ilham qoyup bérishni telep qiliwatqan bolsimu, biraq xitay tashqi ishlar ministirliqi aldinqi hepte bergen bayanatida ilhamni qoyup bérishni telep qilghan döletlerni “Junggoning edliye igilik hoquqigha mudaxile qilish” bilen eyibligen. Yer shari géziti qatarliq xitay metbu'atliri bolsa. Ürümchi sheherlik saqchi idarisining ilham toxti ependi heqqidiki xewerlirini köpeytip bésip, xelq'ara metbu'atlarni ilham toxti weqesi heqqide köptürüp xewer berdi bilen eyiblimekte.

Ilham toxtini qoyup bérish heqqidiki chaqiriqqa imza toplash herikiti torbékiti adrési:

https://docs.google.com/forms/d/15EVdct52bl32-bvTlVAzriIgToZw2TMBxaImWVb171Y/viewform