Тибәт аял язғучи воесерниң уйғур дияри һәққидики әслимиси (2)

Бейҗиңдики тибәт аял язғучи воесерниң уйғур дияри һәққидики әслимиси радийомиз хитай бөлүмидә елан қилинғандин кейин, апторниң сәпәр хатерисидә ипадиләнгән уйғурларға болған һесдашлиқ вә уйғурлар билән тибәтләр нөвәттә йүзлиниватқан иҗтимаий реаллиқ һәққидики селиштурмилар оқурмәнләрниң диққитини қозғиди.

Америка уйғур бирләшмисиниң рәиси илшат әпәндиниң қаришичә, язучи воисерниң 2003-йили уйғур дияриға сәпәр қилишиға сәвәб болған амилму әмәлийәттә униң бир тибәт язғучиси болуш сүпити билән уйғурлар билән тибәтләр йүзлиниватқан сиясий вә иҗтимаий реаллиқни селиштуруп көрүш истики икән.

Воесер ханим сәпәр хатерисиниң бешидила уйғур дияриға болған тәлпүнүши вә муһәббитини ипадиләп мундақ дәп язиду: “шу күни чүштин кейин уйғурчә вә хитайчә йезилған йол тахтилири көз алдимда намаян болуши билән өзүмни уйғур дияриниң дәврвазисидин кирдим дәп ойлидим. Көп-көк асман, бир-биригә гирәлишип кәткән тағлар үстидә ләйләп йүргән апақ булутлар бәәйни тибәтниң асминиға охшайтти. Йирақтики тәңритағ тизмилири ласа әтрапидики тағларни әслитәтти. Мәндики бу хил туйғулар шу тапта мән техи қәдәм басмиған бу тупрақни, бу йәрдә яшаватқан хәлқни өзүмгә йеқин көррүватқинимдин болувататти. Узун йиллардин буян йүрикимгә орнап кәткән бир аҗайип туйғу, йәни бу муқәддәс земинға болған қиззиқишим, тәлпүнүшүм му дәқиқидә реаллиққа айлиниш алдида туратти. . .”

Воесер ханим сәпәр хатирисидә уйғур дияридики 13 күнлүк тәсиратиниң хитай таратқулиридики “нахша-уссул макани”, “мевә-чевә макани” дегәндәк тәшвиқатларниң чеграсидин һалқип кәткән, йәнә келип юқириқи тәшвиқатлардин интайин пәрқлиқ болған “реаллиқ” болғанлиқини алаһидә тәкитләйду.

Воесер ханим сәпәр хатирисиниң “көрүнүштә нахша-уссул һәммидин муһим” дегән қисмида қәшқәр йеңишәһәр наһийәсидики уйғур ресторанида көргән кәчлик зияпәт мәнзирисини мундақ дәп тәсвирләйду: “мәззилик уйғур таамлири, уйғур муқамидин арийә ейтиватқан нахшичи қизниң йеқимлиқ авази шундақла залниң оттурисидики мәйданда җүп-җүпи билән уссулға чүшкән уйғурларниң йүзлиридә әкс етиватқан тәбәссум кишигә аҗайип туйғу бәхш етәтти. Мән бу йәрдә илгири сәһниләрдила көргән уйғур уссулини бүгүн әң йеқин арилиқта туруп көрүвататтим. Бизниң зоримиз билән мәйданға чүшкән данияр пишқан уссулчиларға хас әпчил пирқирашлири билән көпчилик арисидики уссул чолпиниға айланған иди. . .”

Әмма воисер ханим йәнә юқириқи баянларға зияпәт сорунида уйғур сәпәрдиши данияр билән болунған қисқичә сөһбәтни қистуруш арқилиқ өзи тәвирлигән бу “хушал кәйпият” ниң кәйнигә йошурунған пүтүнләй башқичә бир хуласини оттуриға қойиду.

Воесер ханим мундақ дәп язиду: “мән қәдәһни көтүрүп даниярға ‛һәрқандақ бир киши бу мәззилик таамларни, җушқун уссулларни көргинидә уйғурлар бәхт ичидә яшаветипту дегән туйғуға келидикән‚ дегинимдә даниярниң чирайидики тәбәссум шу һаман өзгәрди. У маңа мундақ дәп җаваб бәрди: ‛шундақ, көрүнүштә мушундақ, бундақ сорунларда уйғурлар наһайити бәхтлик яшаватқандәк көрүниду, лекин бизниң йүрикимизгә орнап кәткән азаб туйғусини кишиләр билмәйду, биз йиғлиған чеғимиздиму һечким бизгә һесдашлиқ қилмайду. . .‚”

Мәзкур зиярәт хатирисини оқуған илшат һәсән әпәнди тибәт язғучи воесерниң бу язмисиниң аридин 15 йил өткәндин кейин, йәни уйғурлар сиясий, иқтисадий, диний-етиқад вә мәдәнийәт қатарлиқ җәһәтләрдә қаттиқ бастурулушқа учраватқан, һәтта түркүм-түркүмләп җаза лагерлириға қамиливатқан бүгүнкидәк бир еғир вәзийәттә елан қилиши, муһим қиммәткә игә дәп көрсәтти.

Уйғур дияриниң қумул, турпан қатарлиқ җайлиридин алған тәсиратини билдүргән воесер ханим хитай услубидики биналар көпәйгән, асфалт йоллар гирәлишип кәткән заманиви шәһәр кочилирида өз тәсәввуридики уйғурларниң чирайини көрәлмигәнликини әпсуслуқ билән тилға алиду. У турпандики кәчлик базарда бир уйғур йигитиниң уларни буйлуқтики рестораниға бериш тоғрилиқ сап хитай тилида қилған тәклипини аңлайду. Улар йәнә хитай һөкүмитиниң уйғур диярида хитай тили вә мәдәнийити билән шалғутлашқан, һәтта пүтүнләй хитайлаштуруливатқан аталмиш “мәдәнийәтлик шәһәр” ләрни бәрпа қиливатқанлиқиға диққәт қилиду.

Воесер ханим өзиниң уйғур дияриға қилған 13 күнлүк сәпәр һаятида һөкүмәт тәрипидин қурулған һәрқандақ бир саяһәт орнини зиярәт қилмаслиқидики сәвәпниң дәл һәқиқий уйғур һаятини көрүш вә уйғурларниң йүрәк сөзлирини аңлаш үчүн болғанлиқини, әмма бу арзусиға йетәлмигәнликини баян қилип, мундақ язиду: “биз буйлуққа бармидуқ. 1980-Йиллардин башлап уйғур диярида көп қетим зиярәттә болған ерим ваң лишюң бойлуқниң мәшһур саяһәт нуқтиси икәнликини биләтти, әмма униң пиринсипида беләт сетилидиған һәрқандақ бир саяһәт нуқтисиға амал бар бармиған яхши. Чүнки ундақ қилғанда бу сәпәрниң әһмийити қалмайтти. Әмма биз сәпиримизниң һәр қәдимидә дегүдәк җай-җайлардин кәлгән саяһәтчиләргила учридуқ. Йәрликләрниң нәзиридә биз бәрибир саяһәтчи идуқ. Улар бизгә етибар қилмайтти, биз билән пәқәт саяһәтчиләргила қилидиған рәсмийәт йүзисидинла саламлишатти. яғлиқ теңивалған аялларниң чирайидики һәқиқий һес туйғусини билгили болмайтти, сақаллиқ бовайларниң көңлидә немиләрни ойлаватқанлиқини билиш мумкин әмәс иди. Уйғурларниң көрпиләр селинған мәпилик ешәк һарвилириға олтуруп, ялқунтағни бир һәптә айланған һаләттиму сиз улар билән параңлишалмай һәсрәттә қалисиз.”