Xitay démokratliri ilham toxtini saxarof mukapatigha namzat körsetti

“Ilham toxti guruppisi” ning qurulghanliqini jakarlan'ghan, bérlinda chaqirilghan Uyghur musapirlar mesilisi yighinida (soldin onggha) mari holizman xanim, enwerjan ependi we amérika xelq'ara démokratiyini ilgiri sürüsh fondidin lu'isa xanimlar. 2016-Yili 27-aprél, gérmaniye.

Xitay démokratliri ilham toxtining bu yilliq saxarof mukapatigha érishishi üchün yawropa parlaméntigha birleshme mektup yollidi.

Uyghur öktichi ziyaliysi ilham toxti xitay paytexti béyjingda turup Uyghurlarning kishilik heq-hoquqi toghrisida pikir bayan qilghan hemde xitay hökümitining milliy siyasitini eyibligenliki seweblik 2014-yili 15-yanwar tutqun qilinip, 23-séntebir ürümchide “ Bölgünchilik” jinayiti bilen eyiblinip muddetsiz qamaq jazasigha mehkum qilin'ghan idi.

Yawropadiki bir qisim kishilik hoquq teshkilatliri, jümlidin dunyaning herqaysi jayliridiki xitay démokratliri 24-iyun küni birleshme mektup hazirlap, yawropa parlaméntining ilham toxtigha 2016-yilliq saxarof mukapatini layiq körüshini telep qilghan.

Ilham toxti guruppisining mes'ulliridin eniwerjan ependining bügün bergen melumatigha asaslan'ghanda, ilham toxtini saxarof mukapatigha na'il qilish teshwiqati bu aydin béri yawrupa parlaméntida yene janlan'ghan. Eniwerjan ependi, mushu birqanche kündin buyan köpligen xelq'araliq kishilik hoquq organlirining yawrupa parlaméntigha xet yézip, ilham toxtini bu yilliq saxarof mukapatigha namzat körsitish iltimaslirini sun'ghanliqini eskertti. Uning bildürüshiche, ilham toxtini qollap yawrupa parlaméntigha xet yazghan teshkilatlar ichide yene mongghul, tibet we xitay démokratlirimu barken.

Xitay démokratliri yawropa parlaméntigha yollighan mektupqa 2008-yili saxarof mukapatigha érishken xitay ziyaliysi xu jya, hazir amérikida yashawatqan ema adwokat chén gu'angchéng, gérmaniye kitab yermenkisi tinchliq mukapatigha érishken lyaw yéwu, amérikidiki kishilik hoquq pa'aliyetchisi téng byaw, gérmaniyelik zhurnalist su yütung, amérikidiki kishilik hoquq pa'aliyetchisi yang jyenli, amérikiliq iqtisadshunas shya yélyang, 1989-yilidiki tyen'enmén oqughuchilar herikitining lideri, hazir amérikida yashawatqan ju féngso, “Xitayni özgertish” torining amérikidiki tehriri ya shösaw qatarliqlar imza qoyghan.

Amérikidiki xitay ziyaliysi ya shösaw xanim bügün bu heqte ziyaritimizni qobul qilip, xitay démokratliri birleshme mektup yollapla qalmay, bu qétim köpligen xelq'ara kishilik hoquq teshkilatliriningmu yawropa birlikige öz aldigha mektuplar yollighanliqini bildürdi. U sözide “ Ilham toxtini saxarof mukapatigha namzat körsitish mektupi yawropa parlaméntida ijabiy baha we qollashlargha érishti. Pa'aliyetlirimiz dawam qiliwatidu” dédi.

Eniwerjan ependi xitay démokratlirining bu qétim yawropa parlaméntigha yollighan ilham toxtini saxarof mukapatigha layiq körüshni telep qilghan mektupining mezmunini qisqiche bayan qildi.

Eniwerjan ependi özimu birqanche kündin biri firansiyelik kishilik hoquq pa'aliyetchisi we xitayshunas mari holizman xanim bilen birge yawropa parlaméntini ziyaret qilip, ilham toxtini saxarof mukapatigha namzat körsitish jehettiki térishchanliqlirini dawamlashturghan.

27-Aprél xitay türmisidiki öktichi ziyaliy ilham toxtining martén ennals mukapatigha namzat körsitilgenliki élan qilin'ghandin kéyin, ilham toxtini qollash sadaliri chet'elde yenimu kücheygen, metbu'atlar ilham toxtigha a'it köpligen maqaliler we sin filimlirini élan qilghan. Bu yil aprél yene bérlinda chaqirilghan Uyghur musapirliri ilmiy muhakime yighinida “ Ilham toxti guruppisi”ning resmiy qurulghanliqi jakarlan'ghan idi. Mezkur guruppining qurghuchisi eniwerjan ependi yawropa parlaméntining millet wekillirige ilham toxtini tonutush xizmitining barghanséri yaxshi ünüm yaritiwatqanliqini tekitlidi.

Fransiylik kishilik hoquq pa'aliyetchisi we xitayshunas mari holizman xanim öz nöwitide yene ilham toxti guruppisining aktip xadimliridin biri bolup, u bu qétimqi yawropa ziyariti heqqide toxtalghanda, mumkin qeder yawropa parlaméntidiki téximu köp kishining diqqitini ilham toxti mesilisige jelp qilish üchün pa'aliyetlirini barghanséri küchlendürüwatqanliqini tilgha aldi.

U mundaq dédi: “ Bizning meqsitimiz, yawropa parlaméntidiki téximu köp millet wekillirining ilham toxtigha bolghan hésdashliq we qollashlirini qolgha keltürüsh. Yawropa parlaméntining barghanséri köp millet wekilliri bizning awazimizgha qulaq séliwatidu, ilham toxtini chüshiniwatidu, uning heqsizliqqa uchrighanliqini biliwatidu we uni qollawatidu. Bizning bu hepte élip barghan yawropa parlaméntidiki pa'aliyitimiz köpligen millet wekillirining qollishigha érishti. Men ilham toxtining bu yilliq saxarof mukapatigha érishishini ümid qilimen.”

Bash shtabi gérmaniyediki “Jenubiy mongghuliye xelq partiyisi”ning re'isi temsilto ependimu bu heqte qarashlirini bayan qilip, mongghul teshkilatliriningmu ilham toxtigha chungqur hésdashliq qilidighanliqini tekitlidi. U sözide mundaq dédi: “ Tajawuzgha uchrighan sherqiy türkistan, tibet, jenubiy mongghuliye xelqliri yoluquwatqan éghir zulumlarni xitay ishghalidiki bir zéminda turup sözlesh jasariti hemme ademde yoq. Bolupmu, herqandaq naraziliqi, herqandaq chuqani térror qalpiqi bilen basturuluwatqan sherqiy türkistanda bu téximu müshkül ish. Biraq ilham toxti buninggha jasaret qildi. U Uyghurlarning derdini özining erkinlikini qurban qilish bedilige xitay we dunyagha anglatti, yene kélip u, xitayning yüriki bolghan béyjingda turup adalet üchün isyan qildi. Uningdin yalghuz Uyghurlarla emes, bizmu pexirlinimiz.”

Eniwerjan ependining bayan qilishiche, saxarof mukapati bolsa yawropa parlaméntidiki mutleq köp qisim millet wekillirining testiq awazi bilen belgilinidighan bir mukapat bolup, bu hepte yawropa parlaméntida élip barghan pa'aliyet, ilham toxti heqqide héch sawati bolmighan köpligen millet wekillirini oyghatqan we ularning ilham toxtigha bolghan qiziqishini qozghighan.

Xeter astidiki milletlerni qoghdash teshkilati mes'ulliridin hanno shédler ependi ilgiri ziyaritimizni qobul qilghanda ilham toxtini “ Uyghurlarning yaramliq simwoli” dep atighanidi. U sözide: “ Ilham toxti mesilisi kishilik hoquq mesilisi, erkinlik mesilisi, Uyghur mesilisi démektur. Ilham toxti mesilisini xelq'arada jiddiy téma süpitide tutup turush, Uyghurlar mesilisini dunyawi mesile haligha keltürüshte zor rol oynaydu” dégen.

Eniwerjan ependi, xitay démokratlirining saxarof mukapatini ilham toxtigha layiq körüp yawropa parlaméntigha yollighan mektupi munasiwiti bilen, özining Uyghur jama'itige qarita muraji'itini tilgha élip ötti.

Melumki, ilham toxti guruppisi bu yil 25-may yawropa parlaméntida yighin chaqirip, ilham toxtini saxarof mukapatigha namzat körsitish yolida térishchanliq körsetken idi.