Илһам тохти һәққидә мураҗиәтнамә елан қилинди

Йеқинда елан қилинған “илһам тохтиниң һаятиға көңүл бөлүшни мураҗиәт қилимиз” сәрләвһилик мураҗиәтнамидә америка, австралийә, германийә, тәйвән вә явропа иттипақидики дөләтләр вә уларниң һөкүмәтлиридин хитай түрмисидики уйғур өктичи зиялийси илһам тохтиниң һаятиға җиддий көңүл бөлүш тәләп қилинған.

Мәзкур мураҗиәтнамидә америка, австралийә, германийә, явропа бирлики вә тәйвән һөкүмити қатарлиқлардин нөвәттә хитай тәрипидин бесивелинған земин “шәрқий түркистан” да көплигән илим адәмлириниң зиянкәшликкә учраватқанлиқини нәқил елип, хитай даирилири тәрипидин муддәтсиз қамаққа һөкүм қилинған уйғур өктичи зиялийси илһам тохтиниң һаятидин әндишә қиливатқанлиқини билдүргән. Униңда йәнә ғәрб демократик дөләтлири вә һөкүмәтлиридин әмәлий һәрикәт қоллинип, инсанийәткә қарши җинайәт өткүзүватқан хитай һөкүмитигә бесим ишлитиши тәләп қилинған. 

Бирнәччә күндин буян бу мураҗиәтнамә твиттер, фейсбук қатарлиқ иҗтимаий таратқуларда тарқитилип, тордашларниң имза қоюши тәләп қилинған. Мәлум болушичә, мәзкур мураҗиәтнамә 27-авғуст күни елан қилинғандин буян хитай, туңган, уйғур вә башқа милләт зиялийлири болуп, 50 кә йеқин киши имза қойған.

Америкиниң җорҗийә штатлиқ университетида аспирантлиқта оқуватқан вәзийәт анализчиси сулайман йигу әпәнди мәзкур мураҗиәтнамини йезишқа қәләм тәврәткәнләрниң биридур. Сулайман йигу әпәнди бүгүн радийомиз зияритини қобул қилип, мәзкур мураҗиәтнаминиң йезилишиға сәвәб болған амиллар вә уни елан қилиштики мәқсәтләр һәққидә тохталди.

Сулайман йигу мундақ деди: “мәзкур мураҗиәтнамини йезиш пикрини әң дәсләп оттуриға қойғучи австралийәдә оқуватқан ву лебав әпәндидур. Нөвәттә шәрқий түркистан земинида хитай даирилири тәрипидин уйғур вә башқа милләтләрдин тәркиб тапқан бир милйондин артуқ инсанниң аталмиш ‛тәрбийиләш мәркәзлири‚ намидики йиғивелиш лагерлириға қамалғанлиқи вә бир қисим уйғур сәрхиллириниң арқа-арқидин тутқун қилинип, бәзилириниң һәтта лагерларда зиянкәшликкә учраватқанлиқи көпләп хәвәр қилинмақта. Мушундақ бир вәзийәттә уйғурларниң қануний һәқлирини ашкара тәләп қилғанлиқи үчүн хитай даирилири тәрипидин ‛бөлгүнчилик вә қутратқулуқ‚ билән әйиплинип муддәтсиз қамаққа һөкүм қилинған, әмма түрмидики әһвали хәлқарадин йошурун тутулуватқан илһам тохтиниң нөвәттики әһвалиниң қандақлиқи һәққидики әндишиму күчәйтмәктә. Шуңа биз мәзкур мураҗиәтнамини елан қилип, австралийә, америка вә явропа иттипақиға әза болған демократик дөләтләр вә һөкүмәтләрдин илһам тохтиниң әһвалиға җиддий көңүл бөлүшни тәләп қилдуқ.”

Сулайман йигу әпәндиниң билдүрүшичә, улар мәзкур мураҗиәтнамигә имза қойғучиларниң шәртини ениқ қилип, “хитайдин вә хитай дөлити тәрипидин бесивелинған земин, йәни шәрқий түркистандин кәлгән зиялийларниң имза қойса болидиғанлиқи” ни әскәрткән болсиму, әмма ғәрб дөләтлиридики бир түркүм тонулған мутәхәссисләрму уларға хәт йезип, өзлириниң уйғур зиялийси илһам тохти һәққидики мураҗиәтнамигә имза қошушқа тәйяр икәнликини ипадилигән.

Сулайман йигу әпәнди йәнә мәзкур мураҗиәтнамигә имза қойғучиларниң зор көп қисминиң асасән хитай вә бесивелинған шәрқий түркистандин ғәрб дөләтлиригә келип һәр хил саһәләрдә тәтқиқат елип бериватқан зиялийлар һәмдә илим тәһсил қиливатқан оқуғучилар икәнликини әскәртти. У: “илһам тохтиға охшаш хитай ичи вә хәлқарада тонулған бир уйғур зиялисиниң тәқдири һәққидә илим адәмлириниң өз авазини аңлитиши вә ғәрб демократик дөләтлири һөкүмәтлиридин хитайға бесим ишлитишни тәләп қилиши хитай даирилириниң техиму көп уйғур зиялийлириниң зиянкәшликкә учришиниң алдини елишта муһим әһмийәткә игә” дәп көрсәтти. 

Мураҗиәтнамигә имза қойғучилар ичидә йәнә әнрән тәхәллусидики туңган шаир сүй хавшин әпәндиму бар икән. У техи йеқинда ғәрб таратқулирида елан қилинған лагерларға қамалған уйғурлар һәққидики хәвәрләрни твиттер қатарлиқ таратқуларда һәмбәһирләп, уйғурларға болған һесдашлиқини ашкара ипадилигәнлики үчүн хитай сақчилириниң сорақ қилиши вә агаһландурушиға учриған иди. 

Сулайман йигу әпәнди баянида хитай сақчилириниң тәқипи астидики шаир әнрәнниңму имза қойғанлиқини униң һәққанийәт мәйданида турғанлиқи дәп мәдһийәлиди.

Биз әнрән әпәндини зиярәт қилиш үчүн униңға телефон қилған болсақму, әмма униң телефони елинмиди. 

Германийәдики “илһам тохтини қоллаш гурупписи” ниң башлиқи әнвәр җан әпәндиму зияритимизни қобул қилип, мәзкур имзалиқ хәтни “хитай һөкүмитигә бесим ишлитиштә дәл вақтида елан қилинған, әһмийити зор болған бир мураҗиәтнамә” деди.

Әнвәр җан әпәнди йәнә мундақ деди: “хитай вә бесивелинған шәрқий түркистан земинидин кәлгән, көп милләттин тәркиб тапқан зиялийлар намида елан қилинған мәзкур мураҗиәтнаминиң бүгүнкидәк бир милйондин артуқ уйғур лагерларға қамилип, уйғур сәрхиллири үзлүксиз зиянкәшликкә учраватқан вәзийәттә елан қилиниши, хитай һөкүмитигә бесим ишлитип илһам тохтиниң балдуррақ әркинликкә чиқишини қолға кәлтүрүштә, һеч болмиса униң түрмидики шараитини яхшилашта муһим әһмийәткә игә.” 

2014-Йили хитай һөкүмити илһам тохтини тутқун қилип, униңға “дөләтни парчилаш, миллий бөлгүнчиликкә қутратқулуқ қилиш” җинайитини артип муддәтсиз қамаққа һөкүм қилғандин буян, илһам тохтиға “барбара голдсимис әркин йезиш мукапати”, “мартен әнналис кишилик һоқуқ мукапати”, “веймар кишилик һоқуқ мукапати” қатарлиқ хәлқаралиқ мукапатлар берилди. У йәнә “сахароф әркинлик мукапати”, “нобел тинчлиқ мукапати” қатарлиқ мәшһур хәлқаралиқ кишилик һоқуқ мукапатлириға намзат қилип көрситилди. Хәлқарадики кишилик һоқуқ тәшкилатлири вә ғәрб дөләтлири хитай һөкүмитидин илһам тохтини қоюп беришни вә униң түрмидики әһвалини ашкарилашни тәләп қилип кәлгән болсиму, әмма хитай һөкүмити үзлүксиз һалда илһам тохти һәққидики хәвәрләрни қамал қилип кәлмәктә.