Ilham toxti heqqide muraji'etname élan qilindi

Yéqinda élan qilin'ghan “Ilham toxtining hayatigha köngül bölüshni muraji'et qilimiz” serlewhilik muraji'etnamide amérika, awstraliye, gérmaniye, teywen we yawropa ittipaqidiki döletler we ularning hökümetliridin xitay türmisidiki Uyghur öktichi ziyaliysi ilham toxtining hayatigha jiddiy köngül bölüsh telep qilin'ghan.

Mezkur muraji'etnamide amérika, awstraliye, gérmaniye, yawropa birliki we teywen hökümiti qatarliqlardin nöwette xitay teripidin bésiwélin'ghan zémin “Sherqiy türkistan” da köpligen ilim ademlirining ziyankeshlikke uchrawatqanliqini neqil élip, xitay da'iriliri teripidin muddetsiz qamaqqa höküm qilin'ghan Uyghur öktichi ziyaliysi ilham toxtining hayatidin endishe qiliwatqanliqini bildürgen. Uningda yene gherb démokratik döletliri we hökümetliridin emeliy heriket qollinip, insaniyetke qarshi jinayet ötküzüwatqan xitay hökümitige bésim ishlitishi telep qilin'ghan. 

Birnechche kündin buyan bu muraji'etname twittér, féysbuk qatarliq ijtima'iy taratqularda tarqitilip, tordashlarning imza qoyushi telep qilin'ghan. Melum bolushiche, mezkur muraji'etname 27-awghust küni élan qilin'ghandin buyan xitay, tunggan, Uyghur we bashqa millet ziyaliyliri bolup, 50 ke yéqin kishi imza qoyghan.

Amérikining jorjiye shtatliq uniwérsitétida aspirantliqta oquwatqan weziyet analizchisi sulayman yigu ependi mezkur muraji'etnamini yézishqa qelem tewretkenlerning biridur. Sulayman yigu ependi bügün radiyomiz ziyaritini qobul qilip, mezkur muraji'etnamining yézilishigha seweb bolghan amillar we uni élan qilishtiki meqsetler heqqide toxtaldi.

Sulayman yigu mundaq dédi: “Mezkur muraji'etnamini yézish pikrini eng deslep otturigha qoyghuchi awstraliyede oquwatqan wu lébaw ependidur. Nöwette sherqiy türkistan zéminida xitay da'iriliri teripidin Uyghur we bashqa milletlerdin terkib tapqan bir milyondin artuq insanning atalmish ‛terbiyilesh merkezliri‚ namidiki yighiwélish lagérlirigha qamalghanliqi we bir qisim Uyghur serxillirining arqa-arqidin tutqun qilinip, bezilirining hetta lagérlarda ziyankeshlikke uchrawatqanliqi köplep xewer qilinmaqta. Mushundaq bir weziyette Uyghurlarning qanuniy heqlirini ashkara telep qilghanliqi üchün xitay da'iriliri teripidin ‛bölgünchilik we qutratquluq‚ bilen eyiplinip muddetsiz qamaqqa höküm qilin'ghan, emma türmidiki ehwali xelq'aradin yoshurun tutuluwatqan ilham toxtining nöwettiki ehwalining qandaqliqi heqqidiki endishimu kücheytmekte. Shunga biz mezkur muraji'etnamini élan qilip, awstraliye, amérika we yawropa ittipaqigha eza bolghan démokratik döletler we hökümetlerdin ilham toxtining ehwaligha jiddiy köngül bölüshni telep qilduq.”

Sulayman yigu ependining bildürüshiche, ular mezkur muraji'etnamige imza qoyghuchilarning shertini éniq qilip, “Xitaydin we xitay döliti teripidin bésiwélin'ghan zémin, yeni sherqiy türkistandin kelgen ziyaliylarning imza qoysa bolidighanliqi” ni eskertken bolsimu, emma gherb döletliridiki bir türküm tonulghan mutexessislermu ulargha xet yézip, özlirining Uyghur ziyaliysi ilham toxti heqqidiki muraji'etnamige imza qoshushqa teyyar ikenlikini ipadiligen.

Sulayman yigu ependi yene mezkur muraji'etnamige imza qoyghuchilarning zor köp qismining asasen xitay we bésiwélin'ghan sherqiy türkistandin gherb döletlirige kélip her xil sahelerde tetqiqat élip bériwatqan ziyaliylar hemde ilim tehsil qiliwatqan oqughuchilar ikenlikini eskertti. U: “Ilham toxtigha oxshash xitay ichi we xelq'arada tonulghan bir Uyghur ziyalisining teqdiri heqqide ilim ademlirining öz awazini anglitishi we gherb démokratik döletliri hökümetliridin xitaygha bésim ishlitishni telep qilishi xitay da'irilirining téximu köp Uyghur ziyaliylirining ziyankeshlikke uchrishining aldini élishta muhim ehmiyetke ige” dep körsetti. 

Muraji'etnamige imza qoyghuchilar ichide yene enren texellusidiki tunggan sha'ir süy xawshin ependimu bar iken. U téxi yéqinda gherb taratqulirida élan qilin'ghan lagérlargha qamalghan Uyghurlar heqqidiki xewerlerni twittér qatarliq taratqularda hembehirlep, Uyghurlargha bolghan hésdashliqini ashkara ipadiligenliki üchün xitay saqchilirining soraq qilishi we agahlandurushigha uchrighan idi. 

Sulayman yigu ependi bayanida xitay saqchilirining teqipi astidiki sha'ir enrenningmu imza qoyghanliqini uning heqqaniyet meydanida turghanliqi dep medhiyelidi.

Biz enren ependini ziyaret qilish üchün uninggha téléfon qilghan bolsaqmu, emma uning téléfoni élinmidi. 

Gérmaniyediki “Ilham toxtini qollash guruppisi” ning bashliqi enwer jan ependimu ziyaritimizni qobul qilip, mezkur imzaliq xetni “Xitay hökümitige bésim ishlitishte del waqtida élan qilin'ghan, ehmiyiti zor bolghan bir muraji'etname” dédi.

Enwer jan ependi yene mundaq dédi: “Xitay we bésiwélin'ghan sherqiy türkistan zéminidin kelgen, köp millettin terkib tapqan ziyaliylar namida élan qilin'ghan mezkur muraji'etnamining bügünkidek bir milyondin artuq Uyghur lagérlargha qamilip, Uyghur serxilliri üzlüksiz ziyankeshlikke uchrawatqan weziyette élan qilinishi, xitay hökümitige bésim ishlitip ilham toxtining baldurraq erkinlikke chiqishini qolgha keltürüshte, héch bolmisa uning türmidiki shara'itini yaxshilashta muhim ehmiyetke ige.” 

2014-Yili xitay hökümiti ilham toxtini tutqun qilip, uninggha “Döletni parchilash, milliy bölgünchilikke qutratquluq qilish” jinayitini artip muddetsiz qamaqqa höküm qilghandin buyan, ilham toxtigha “Barbara goldsimis erkin yézish mukapati”, “Martén ennalis kishilik hoquq mukapati”, “Wéymar kishilik hoquq mukapati” qatarliq xelq'araliq mukapatlar bérildi. U yene “Saxarof erkinlik mukapati”, “Nobél tinchliq mukapati” qatarliq meshhur xelq'araliq kishilik hoquq mukapatlirigha namzat qilip körsitildi. Xelq'aradiki kishilik hoquq teshkilatliri we gherb döletliri xitay hökümitidin ilham toxtini qoyup bérishni we uning türmidiki ehwalini ashkarilashni telep qilip kelgen bolsimu, emma xitay hökümiti üzlüksiz halda ilham toxti heqqidiki xewerlerni qamal qilip kelmekte.