Ilham toxti qamalghinigha 4 yil bolghanda dunyaning uni untup qalmasliqi chaqiriq qilindi

21-Séntebir küni Uyghur ziyalisi ilham toxtining xitay da'iriliri teripidin “Milli qutratquluq we döletni parchilash” jinayiti bilen muddetsiz qamaqqa höküm qilghanliqigha 4 yil tolghanda gérmaniyediki “Ilham toxtini qollash” guruppisi bayanat élan qilip, dunya jama'etchilikini türmidiki wijdan mehbusi ilham toxtini untup qalmasliqqa chaqiriq qilindi.

Mezkur guruppining mes'uli enwerjan ependi radiyomiz ziyaritini qobul qilip, bu bayanatni élan qilishtiki meqsetler heqqide toxtaldi.

Enwerjan ependi mezkur bayanatni élan qilish arqiliq xitay türmisidiki iham toxti délosigha gherp démokratik döletlirining diqqitini yenimu merkezleshtürüshni, Uyghur diyarida milyonlarche Uyghur jaza lagérlirigha qamalghan bügünkidek bir tarixiy dewrde ilham toxtining türmide ziyankeshlikke uchrishining aldini élishni meqset qilghanliqini bildürdi.

2008-Yilliq “Saxarof kishilik hoquq mukapati” ning sahibi, nöwette béyjingda xitay da'irilirining teqibi astida turuwatqan xitay kishilik hoquq pa'aliyetchisi xu jya Uyghur ziyaliysi ilham toxti ependi tutqun qilinishtin ilgiri uning bilen yéqin dostluq ornatqan xitay pa'aliyetchiliridin biri. 

Xu jya ependi ilham toxti tutqun qilin'ghandin kéyinmu purset bolsila dosti ilham toxtining béyjingdiki a'ilisini yoqlap kélishni özige adet qilghan bolup, u 4 yildin buyan radiyomiz Uyghur bölimi we bashqa xelq'ara taratqulargha ilham toxti we uning béyjingdiki a'ilisining ehwali toghruluq dawamliq melumat bérip kelmekte.

Emma bu qétim ziyaritimizni qobul qilghan xu jya ependi bu yil yazliq tetil mezgilide özi üzlüksiz halda saqchilar teripidin nazaret qilinip, béyjingdiki öyige nezerbend qilin'ghanliqi we ilham toxtining béyjingdiki ayali güzelnurningmu sirt bilen bolghan barliq uchur-alaqisi üzülgenliki üchün yéqindin buyan özining ilham toxti a'ilisi bilen bolghan alaqisiningmu üzülüp qalghanliqini bildürdi.

Xu jya mundaq dédi: “Bu yil yazliq tetilde men ilham toxtining balilirini yoqlap kélishni pilanlap 7-ayning axiri we 8-ayning béshi hemde 9-ayning béshida balilarni yoqlap kélish üchün teyyarlandim. 4-Nomurluq balilar potbol topi we chonglar topi bolup, 2 dane potbol topi aldim. Özüm potbolni yaqtumisammu, emma balilar bilen bille potbol tépip ularni xushal qilish üchün mexsus putbol ayighimu sétiwélip, potbol tépishni meshiq qildim. Ilham toxtining oghli babur manga uchur yollap, özlirining méni kütiwtqanliqini bildürgen idi. Chünki ilgiri ilham toxti bilen körüshken chéghimizda uning birdin bir xushal bolidighan waqti ikki oghli bilen bille potbol tépip balilarni xushal qilish idi. Epsus, men pütkül yazliq tetil boyi qattiq nazaret astigha élinip, öyümde mirza qamaqta bolghinim üchün balilarni yoqlap baralmidim. Ular bilen bille putbol tépishkimu imkaniyitim bolmidi.”

Xu jya ependi yene ilham toxtining ayali güzelnurning Uyghurlar bilen normal alaqide bolushi cheklen'gendin bashqa yene uning téléfoni 24 sa'et saqchilarning nazaritide bolghini üchün güzelnurning herqandaq téléfonni qobul qilmaydighanliqini bildürdi. U bundaq shara'itta ilham toxtining ehwalini sürüshtürüshning téximu tesleshkenlikini bildürdi. 

U mundaq dédi: “Men ilham toxtining a'ilisining néme üchün bu yil shinjanggha qaytip ilham toxtini yoqliyalmighanliqining sewebini bilish üchün tirishtim. Balilarning oqush mesilisinimu sürüshtürüp, ulargha yardem qilishni oylighan idim. Emma güzelnurning téléfoni nazarette bolghachqa hazir u héchqandaq téléfonni alalmaydu. Shungamuxbirlarninglarning uni ziyaret qilishimu mumkin emes.”
Kishilik hoquq pa'aliyetchisi xu jiya ependi yene ilham toxtining nöwettiki ehwalining xeterlik ikenlikini agahlandurup, xelq'ara jem'iyetni ilham toxtining ehwalini dawamliq sürüshtürüshke chaqirdi: “Hazir güzelnurning özimu dawamliq teqib astida bolghini üchün uning bilen ilgiriki chaghlardikidek biwasite alaqilishishqa mumkin bolmidi. Mana mushundaq bir ehwalda bizning awazimizni chiqirishimiz, xelq'ara jem'iyetning herqandaq pursettin paydilinip, ilham toxtining türmidiki ehwalini xitay hökümitidin jiddiy sürüshtürüshi kérek dep oylaymen.”

Xu jya ependi bayanida yene ilham toxtining bultur xitayning liyawningdiki türmiside jiger raki bilen ölgen nobél mukapati sahibi liyu shawbodek aqiwetke qélishidin ensirewatqanliqini bildürdi. Shunga xelq'ara taratqularda ilham toxtigha a'it xewerlerning dawamliq bérilishi, kishilik hoquq teshkilatliri we gherb démokratik döletliridin amérika we yawropa ellirining ilham toxtining türmidiki weziyitini dawamliq sürüshturup turushining zörürlükini tekitlidi.

Amérika Uyghur birleshmisining re'isi élshat hesen ependining qarishiche, xitay hökümitining teqibi astida turuwatqan xu jya ependidek xelq'aragha tonulghan bir kishilik hoquq pa'aliyetchisining öz awazi arqiliq xelq'ara jem'iyet we xitay xelqini Uyghur ziyaliysi ilham toxti we Uyghurlarning nöwettiki weziyitige köngül bölüshke chaqirishi hazirqidek milyondin artuq Uyghur jaz lagérlirigha qamilip qattiq basturushqa uchrawatqan weziyetni dunyagha anglitishta téximu zor ünüm bérishi mumkin iken.

Élshat ependi bayanida yene xitayda milyonlighan Uyghur “Terbiyelesh merkezliri” namidiki jaza lagérlirigha qamalghan bügünkidek bir tarixiy mezgilide téximu köpligen xitay ziyaliylirining awazi arqiliq xitay kompartiyesi hökümranliqi astida yashawatqan xitay xelqini oyghitishning zörürlüki we texirsizlikini tekitlidi.