Ilham toxtining teqib astidiki hayati (2)

Ilham toxti ependi xitay döliti ichide turup, xitay hökümitining Uyghur siyasitini ashkara tenqid qilghan we Uyghurlarning qanuniy heqlirini telep qilip kelgen birdin bir Uyghur ziyaliysi. Mana bu seweptin u xitay da'iriliri teripidin üzlüksiz nazaret astigha élinip her xil teqip qilishlargha uchrap kelgen.2014 - Yili 15 - yanwar küni 2014 - yil 15 - yanwar küni ilham toxti we uning 7 neper oqughuchisi tutqun qilinip, shu yili 23 - séntebir xitay da'iriliri ilham toxtini ‛milliy qutratquluq we bölgünchilik‚ bilen eyiblep, muddetsiz qamaq jazasigha höküm qildi. Shundin buyan xelq'arada, Uyghurlarning qanuniy heq - hoquqlirini ashkare telep qilghanliqi üchün xitay da'iriliri teripidin türmige solan'ghan ilham toxtini shertsiz qoyup bérishni telep qilish chaqiriqi barghanche kücheydi. Ikki yildin buyan ilham toxti ependi yene xelq'ara kishilik hoquq teshkilatliri teripidin her xil kishilik hoquq mukapatlirighimu körsitilmekte. Ilham toxtining muddetsiz qamaq jazasigha höküm qilin'ghanliqining ikki yilliqi munasiwiti bilen radi'omiz Uyghur bölimi ilgiri ilham ependi bilen ötküzülgen söhbetlerdin, uning pa'aliyetliri seweplik u we a'ilisining xitay hökümet da'iriliri teripidin agahlandurush we nazaretke élin'ghanliqigha a'it bir qisim söhbetlerni qayta retlep anglighuchilirimizgha sunduq. Diqqitinglar muxbirimiz méhribanning teyyarlishidiki "ilham toxtining teqib astidiki hayati"ning 2 - qismida bolsun.

Özining Uyghur weziyiti we Uyghurlarning qanuniy heq - hoquqliri heqqidiki maqale - eser nutuqliri bilen xelq'arada tonulghan ilham toxti ependi, xitay hökümiti teripidin sezgür shexs dep qarilip eng qattiq nazaret astigha élin'ghan idi. U 2014 - yili 15 - yanwar xitay da'iriliri teripidin tutqun qilinishtin ilgirimu,köp qétim agahlandurush bérilish, soraq qilinish, öyige nezerbend qilinish qismetlirige yoluqqan. Uning xelq'arada échilghan Uyghurlar heqqidiki tetqiqat yighinliri, chet'ellerde bilim ashurush qatarliqlargha bérishigha ruxset qilinmighan. Hetta tughulup ösken yurti atushqa bérip, yashan'ghan anisi, uruq - tughqanlirini yoqlash pursetliridinmu mehrum qilin'ghan idi.

2009 - Yili ürümchide yüz bergen “5 - Iyul weqesi”din kéyin, ilham toxtigha qaritilghan nazaret téximu kücheytilgen. Bolupmu, 2013 - yilidin bashlap ilham toxti ependining pa'aliyetliri pütünley nazaret astigha élin'ghan bolup, ilham ependi özige qaritilgha nazaretni teswirlep “Men hazir özümni goya üsti ochuq bir türme ichide yashawatqandek tuyghuda hés qilimen, shunga özümni ular manga jaza höküm qilip, türmige tashlighandinmu éghir halette hés qilimen”dégen idi.

2013 - Yili 2 - ayning 2 - küni ilham toxti ependi, béyjing ayrodromida amérika indi'ana uniwérsitétigha kélip tetqiqat qilish sepiridin tosup qélindi. Eyni chaghda dadisi bilen birlikte amérikigha kélip oqush resmiyitini béjirgen emdila ottura mektepni tügetken qizi jewher yalghuz halda amérikigha yétip keldi. 2 - Féwral xitay saqchiliri teripidin béyjing ayrodromida tutqun qilin'ghan ilham toxti ependi saqchilar teripidin 12 sa'et soraq qilin'ghandin kéyin, 3 - féwral küni béyjingdiki öyige qayturuldi.

Birqanche künlük qattiq nezerbendtin kéyin, ilham toxti ependi 7 - féwral küni béyjing waqti tün nispide ziyaritimizni qobul qildi.

U özining shu künlerdiki nezerbend ichidiki ehwalini bildürüp, “Shu tapta ularning saqchi mashinisi men turushluq binaning astida méning barliq ish - pa'aliyetlirimni nazaret qilip, 24 sa'et közette turuwatidu. Ular méni amérika sepirimdin tosup qélip nazaret astigha aldi. Mana nechche kün boldi. Öz öyümde nezerbend astida turuptimen” dédi.

Ilham toxti ependining ilgiri radi'omizgha bildürüshiche, da'iriler uning barliq ish - heriketlirini qattiq nazaret astigha alghandin bashqa yene ilham toxtining yurti atushtiki uruq - tughqanlirimu üzlüksiz halda da'irilerning her xil bésimlirigha uchrap kelgen.

Ilham ependi uruq - tughqanlirigha hökümet da'iriliri teripidin kelgen bésim we bu sewebtin özining uruq - tughqanliri otturisida bezi talash - tartishlarningmu yüz bergenlikini bildürüp, uning sewebidin dawamliq bésimgha uchrap kelgen atushtiki saqchi idarisida ishleydighan akisi bilen özi otturisida keskin talash - tartish yüz berginide, özining akisigha éniq qilip, akisi bilen oxshimighan yolni tallighanliqini we bu yolidin yanalmaydighanliqini éytqanliqini bayan qilghan idi.

Xitay hökümitining qattiq teqip we nazariti astida turupmu, Uyghurlarning qanuniy heq - hoquqlirini telep qilishni dawamlashturush iradisidin yanmaydighanliqini bildürgen ilham toxti ependi yene kommunist xitay hökümiti hakimiyet yürgüzgen mezgilde, xitay hökümiti bilen oxshimighan qarashtiki kishilerning her waqit öz béshigha kélish éhtimali bolghan her xil bésim - we xewplerni qobul qilishqa teyyar turushi kéreklikini bildürüp mundaq dégen idi.

Ilham toxti: “Bu xil teqip we nazaretke uchrash peqet méningla béshimgha kelgen ish emes. Bu mushu dewrde hökümet bilen oxshimighan qarishini otturigha qoyghan herqandaq kishining béshigha kéliwatqan qismet. Emeliyette hakimiyetning ijrachiliri bolghan saqchilarning qilmishliri öz dölitining qanunlirini buzushtin bashqa nerse emes. Bu xil qismet mushu dewrde bizge kéliwatidu. Emeliyette ularning depsende qilghini, buzghini bizning qanuniy hoquqimiz, Uyghurlarning izzet - abruyi, kishilik hoquqi bolupla qalmastin, belki ular hazir özining qanunini, ular öz dölitining abruyini depsende qiliwatidu. Shunga men ularning bu qilmishlirini qobul qilmisammu, emma méning mushundaq mu'amilige yoluqushimdiki sewebni chüshinimen. Ene shundaq bolghini üchün béshimgha herqandaq éghirchiliq kelsimu, buninggha men gheyritim bilen, wijdanim bilen ulargha qarshi yüz turane turalaymen dep oylaymen,” dégen idi.