Ilham toxtini shertsiz qoyup bérish heqqidiki chaqiriq we pa'aliyetler (1)

Muxbirimiz méhriban
2016.09.29
ilham-toxti-tohti-kamera.jpg Sürette, ilham toxti léksiye sözlewatqan sinipqa kaméra ornitip qoyulghanliqi körsitilgen. 2010-Yili 12-iyun, béyjing.
AFP

2014-Yili 15-yanwar charshenbe küni ilham toxti we uning oqughuchilirining saqchilar teripidin tutqun qilin'ghanliqi heqqidiki uchurlar tarqalghandin kéyin shu heptidin bashlap, chet'ellerdiki Uyghur teshkilatliri, xelq'ara kishilik hoquq teshkilatliri we gherb démokratik dölet hökümetlirining xitay hökümitidin ilham toxti ependining ehwali heqqide jawab bérishni telep qilghan muraji'etliri arqa-arqidin élan qilindi. Feysbok, twitér, ündidar qatarliq ijtima'iy taratqulardimu xitay ichi sirtidiki ziyaliylarning ilham toxtini shertsiz qoyup bérish heqqide keng kölemlik imza toplash pa'aliyiti élip bérilghanliqi eyni chaghdiki xelq'ara taratqularning asasliq xewer nishani boldi.

Ilham toxti ependi tutqun qilin'ghandin heptisi dunya Uyghur qurultiyi, Uyghur kishilik hoquq programmisi qatarliq chet'ellerdiki Uyghur teshkilatliri, amérikidiki “Puqralar küchi” qatarliq chet'ellerdiki xitay démokratliri teshkilatliri, xelq'ara kishilik hoquq közitish teshkilati, xelq'ara kechürüm teshkilati, xelq'ara qelemkeshler jem'iyiti, chégrasiz muxbirlar teshkilati, qatarliq xelq'ara kishilik hoquq teshkilatliridin bashqa, amérika dölet ishliri ministirliqi, yawropa ittipaqi qatarliq bir qisim gherb dölet hökümetliri we xelq'ara teshkilatlarmu arqa-arqidin bayanat élan qilip, xitay hökümitidin ilham toxtining qoyup bérilishini telep qildi.

Eyni chaghda xelq'ara kishilik hoquqni közitish teshkilatining asiya ishliri diréktori nikolas bikulin öz sözide, xitay hökümitining ilham toxtini shertsiz qoyup bérishi kéreklikini tekitlep, ilham toxtining tutqun qilinishi Uyghur weziyitini jiddiyleshtürüwétidighanliqini bildürgen.

Nikolas bikulin mundaq dégen: “Ilham toxtining qolgha élinishi mundaqche éytqanda, xitay hökümitining rayonda élip bériwatqan kishilik hoquq depsendichilikini we térrorluqqa qarshi urushni suyi'istémal qilip, rayondiki térror tehditini köptürüwetkinini qobul qilghan'gha barawer. Tinchliq yoli bilen pikir qiliwatqan akadémik ilham toxtining qolgha élinishi xitay hökümitining Uyghurlargha adil siyaset yürgüzmeywatqanliqini körsitip bérishtin bashqa ishqa yarimaydu”

Nikolas bikulin sözide yene eskertip, xitay hökümitining Uyghurlargha yürgüzüwatqan siyasiti Uyghur élidiki heriketlerning yer asti herikitige aylinishini, radikallishishini keltürüp chiqiridighanliqini alahide eskertken.

2014-Yili 15-yanwar charshenbe küni ilham toxti tutqun qilinip etisi yeni 16-yanwar peyshenbe küni amérika dölet ishlar ministirliqi bayanat bérip, Uyghur öktichi ziyaliysi ilham toxtining qoyup bérilishini telep qilghan. Mezkur bayanatta “Ilham toxtining tutqun qilinishi tinchliq bilen tenqid qilghuchilarni basturushning bir éqimgha aylan'ghanliqidin bésharet béridu” déyilgen.

Eyni chaghda amérika dölet ishlar ministirliqi bayanatchisi jéyn saki yene, amérika ilham toxtining tutqun qilinishidin “Chongqur endishe” qilidighanliqini bildürüp, “Biz xitay da'irilirini ilham toxti ependi we uning oqughuchilirining qeyerde ikenlikidin derhal uchur bérishke, xitayning xelq'ara kishilik hoquq mes'uliyitige asasen, ilham toxti ependi we uning oqughuchilirini qoghdashqa, ularning erkinlikige kapaletlik qilishqa chaqirimiz,” dégen.

2014-Yili 17-yanwar jüme küni yene yawropa ittipaqimu ilham toxtining tutqun qilinishigha inkas bildürgen. Yawropa ittipaqning béyjingda turushluq wekili markus edérér shu küni élan qilghan bayanatida, xitay hökümitidin ilham toxtining néme üchün tutqun qilin'ghanliqi we qeyerde ikenlikige chüshenche bérishni telep qilghan. U: “Men da'irilerni uninggha qanun boyiche mu'amile qilishqa, uninggha qaritilghan eyibleshni ispatlashqa, uning qeyerde ikenlikini a'ilisige bildürüshke chaqirimen, dep körsitip, eger buninggha ispat bolmisa, u qoyup bérilishi kérek,” dédi

Eyni chaghda xitay ichi we sirtidiki kishilik hoquq pa'aliyetchiliri we bir türküm ziyaliylarmu özlükidin teshkillinip, xitay hökümitidin ilham toxtini shertsiz qoyup bérishni telep qilidighan imza toplash pa'aliyiti élip bardi.

17-Yanwar küni “Senyuy” namliq tor békitide béyjingdiki ataqliq xitay öktichi ziyaliyliridin saxarof erkinlik mukapati sahibi xu jya, xitay yazghuchisi wang lishung we tibet ayal yazghuchisi wo'ésér qatarliqlarning bashchiliqida birleshme imza qoyup ilham toxtini qoyup bérish herikiti bashlan'ghan idi. Birleshme bayanatqa imza qoyghanlar arisida xitay ichi-sirtidiki kishilik hoquq pa'aliyetchiliridin bashqa yene jem'iyet erbabliri, musteqil tetqiqatchi, yazghuchi, tehrir, inzhénér, oqutquchi-oqughuchi, muxbir, a'ile ayalliri, erzdarlar qatarliq jem'iyetning her sahe kishiliri bar bolup, 30-yanwar peyshenbe küni washin'gton waqti chüsh sa'et 12 giche ochuq xetke 40 tin artuq dölettin imza qoyghanlar sani 1707 neperge yetken.

Xetke imza qoyghuchilarning zor köpchiliki öz imzasida da'irilerdin ilham toxti ependini shertsiz qoyup bérishni telep qilishtiki seweblirinimu izahat sheklide yazghan. Xitay ziyaliyliri ilham toxtining “Xitaylar bilen Uyghurlar arisidiki dostluq alaqisini ilgiri sürüp, shinjang mesilisini hel qilishning asasliq ümidini hökümetning xata shinjang siyasitini özgertishke yükligenliki, da'irilerning shinjangda yürgüzüwatqan siyasitini tenqid qilip, islahat qilish tekliplirini bergenliki shuningdek Uyghurlarning uni milletning gheyretlik bayanatchisi dep qaraydighanliqi” qatarliqlarni ilgiri sürgen.

Amérikidiki xitay démokratliridin obzorchi chén pokung ependi imzasida“Uyghur xelqining paji'esi démek, xitay millitining paji'esi” dep yazghan.

Eyni chaghda imza atqanlardin béyjingdiki tehrir li chawyang ependi xitaydiki siyasiy tüzülmini tenqidlep, “Mutleq hakim mutleqliq astida yashawatqan xen, Uyghur, tibet milletlirining hemmisi ziyankeshlikke uchrighuchilar, peqet bir partiyilik hakim mutleqliq tüzüm ayaghlashqandila andin milletler mesilisi hel bolidu” dégen sözlerni yazghan.

Eyni chaghda xitayning lyawning ölkisi shényang shehiridin imza qoyghan bir erzdar mundaq yazghan: “Ilhamning étiwétey dése qorali yaki zembiriki yoq, uningda bari peqet bir éghiz, u peqet birnechche éghiz söz qildi xalas! sözligenmu jinayetmu?”

Eyni chaghdiki imza toplashqa qatnashqanlar arisida chet'ellerdiki xitaygha qarshi pa'aliyet élip bériwatqan Uyghur öktichiliri, muhajirette yashawatqan Uyghur ziyaliridin bashqa yene xitay döliti ichide yashawatqan Uyghur ziyaliylirimu bar bolup, qeshqerdiki Uyghur oqutquchi abdulla dégen isimda imza qoyghan bireylen ilham toxti heqqide mundaq yazghan, “Ilham toxti bashtin-ayaq shinjang musteqilliqi we herqandaq zorluq qilmishini ret qilip keldi, aktipliq bilen Uyghur milliti we xen milliti otturisida dostane chüshinish hasil qilishqa tirishti. U shinjang mesilisini hel qilish ümidini xitay hökümitining shinjang siyasitidiki xataliqlirini tüzitishige baghlidi. U Uyghur milliti bilen xen milliti otturisida köwrüklük rolini oynighan qimmetlik shexs, men da'irilerning ilham ependini derhal qoyup bérishini telep qilimen. Ular kishilerni qayil qilarliq pakitlar yoq shara'itta, kishilik söz erkinlikini boghmasliqi kérek”

Saxorof erkinlik mukapat sahibi xu jya 2014-yili 17-yanwar küni élan qilin'ghan ilham toxtini shertsiz qoyup bérishni telep qilish heqqidiki imzaliq xette yazghan chaqiriqida mundaq dégen: “Ilham toxti manga nisbeten aka yolluq, men hörmetleydighan shexs. U Uyghur öz millitining awazini anglatquchi qehriman. Dölitimizde pikir erkinliki chekliniwatqan shara'itta, kökrek kérip otturigha chiqip puqralarning pikir erkinlikini qoghdighuchi.”

Ilham toxti ependi xitay da'iriliri teripidin “Döletni parchilash we milliy bölgünchilik” bilen eyiblinip muddetsiz qamaq jazasigha höküm qilin'ghinigha ikki yil bolghan bügünki künde, xu ji'a ependi yene radi'omiz ziyaritini qobul qilip, eyni chaghda élip bérilghan imza toplash pa'aliyitige xitay ichi sirtidin shu qeder köp ziyaliylarning awaz qoshqanliqidiki seweb heqqide toxtaldi.

Xu ji'a mundaq dédi: “Ilham toxti öz awazi we qelimige tayinip, tinchliq yoli bilen, xitay ichide turup Uyghurlarning qanuniy heqlirini ashkara telep qilishqa jür'et qilghan Uyghur ziyaliysi idi. Uningdiki bu xil pidakarliq roh we jasaret, shundaqla uning xitay hökümiti we bu dölettiki Uyghur mesilini chüshinishi we Uyghur mesilisini qandaq hel qilish heqqidiki pikirliri tolimu qimmetlik idi. Ilham toxti öz ghayisini emelge ashurush yolidiki tirishchanliqi we jasariti bilen manga oxshash nurghunlighan xitay ziyaliylirini qayil qilghan we tesirlendürgen Uyghur serxili! emma hazirqi hökümet uning yolluq pikri we qarashlirigha qulaq salmayla qalmastin, xelq'ara jem'iyetning ilham toxtini shertsiz qoyup bérish heqqidiki chaqiriqlirigha qulaq salmastin, uni eng éghir jaza yeni ‛muddetsiz qamaqqa höküm qilish‚ bilen jazalidi. Heqqaniyet tuyghusi bolghan herqandaq bir adem bu xil adaletsizlikke süküt qilmaydu elwette. Shunga eyni chaghdiki imza toplash pa'aliyitige qatnashqanlarning shu qeder köp bolushi tebi'iy idi”.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.