Ilham toxtigha “Türk dunyasi kishilik hoquq mukapati” bérildi

Xitay türmiside yétiwatqan Uyghur ziyaliysi ilham toxti ependige “Turan yazghan türk dunyasi kishilik hoquq mukapati” ni bérish murasimidin körünüsh. 2018-Yili 24-noyabir, türkiye.

24-Noyabir küni xitay türmiside yétiwatqan Uyghur ziyaliysi ilham toxtigha türk dunyasi tetqiqat fondi teripidin “Turan yazghan türk dunyasi kishilik hoquq mukapati” bérildi.

Türk dunyasi tetqiqat fondining qurghuchisi merhum turan yazghan wapatining 6 yilliqi munasiwiti bilen istanbul sheherlik medeniyet idarisi 24-noyabir küni istanbulda “Türk dunyasi turan yazghan kishilik hoquq mukapati” ni tarqitish murasimi ötküzüldi. Bu murasimda xitay türmisidiki Uyghur ziyaliysi ilham toxtigha “Turan yazghan türk dunyasi kishilik hoquq mukapati” bérildi.

Mezkur mukapatni ilham toxtigha wakaliten en'gliyede yashawatqan Uyghur pa'aliyetchi we sen'etkar rehime mehmut xanim tapshurup aldi.

Murasim bashlinishi bilen türk dunyasi tetqiqat fondining re'isi gözxan yazghan ependi échilish sözi sözlidi. U mundaq dédi: “Bir zamanlarda sherqiy türkistan mesilisi türkiyede échilghan yighinlarda, murasim we metbu'atlarda dawamliq tilgha élinip turatti. Halbuki bügün bu mesile türkiyede az tilgha élinidighan, yeni uninggha perwasizliq bilen mu'amile qilidighan ehwal shekillenmekte. Xitayning Uyghur qérindashlirimizgha yürgüzüwatqan zulum we bésimlirini her xil usullar arqiliq dunya jama'etchilikige bildürüp, qérindashlirimizgha ige chiqishimiz kérek. Héch bir zaman sherqiy türkistanda bolghuluq boldi démeslikimiz lazim. Harmay-talmay tirishchanliq körsitishimiz kérek. Biz türk birlikidin ibaret bu ghayimiz yolida mustehkem bir shekilde yürüshni dawam qilishimiz kérek.”

Andin kéyin merhum turan yazghanning hayatidiki ish-pa'aliyetliri toghrisida ishlen'gen bir höjjetlik filim körsitildi. Arqidin türk dunyasining oxshimighan jayliridin kelgen méhmanlardin tataristanliq yazghuchi rinat muhemmiyof, makédoniye “Türk milliy birlik herikiti” ning re'isi erdoghan sarach, hon'gariye turan fondining re'isi andéras biro ependi qatarliq kishiler söz qildi.

Murasimning kéyinki bölümi türk dunyasi we sherqiy türkistan mesilisi dégen témida dawam qildi. Atatürk uniwérsitétining proféssori alp'aslan jeylan ependi mundaq dédi: “Birleshken döletler teshkilatida kishilik hoquq xitabnamisige imza qoyulghanliqigha 70 yil bolghan bügünki künde dunyada ijabiy jehettin nurghun tereqqiyatlar otturigha chiqti. Epsuski, türk dunyasidiki kishilik hoquq mesilisi dunyawi teshkilatlarning diqqet nuqtisida bolalmidi, hetta buninggha köz yumuldi. Iraq türkmenliri, siprus, ezerbeyjan we sherqiy türkistan qatarliq bir qanchilighan dölet we rayonlarda türk nesillik xelqlerge qarshi ikki bisliq özgirishler otturigha chiqiwatidu…”

Yighinda yene yawro-asiya türk jem'iyetler fédératsiyesining re'isi isma'il jén'giz söz qilip mundaq dédi: “Türkiy xelqler yashaydighan her yerlerde eng köp kishilik hoquq depsendichilikliri yüz bériwatidu. Bolupmu bügünki künde sherqiy türkistanda Uyghurlar üstidin irqiy qirghinchiliq élip bériliwatidu. Bu mesile gerche birleshken döletler teshkilatining küntertipide bolsimu, epsuslinarliq shuki musulman qérindashlardin kütken destekni alalmiduq. Türkiye bolsa bu mesilini bir qanche jümle diplomatik kelime bilenla siypap ötüp ketti.”

U yene mundaq dédi: “Sherqiy türkistanda yüz bériwatqan hadisilerning, mesilen, milyonlarche insanlarning naheq tutulup jaza lagérlirigha qamilishining héchqandaq qanuniy asasi yoqtur. Bu hadisiler yene kélip xitayning asasiy qanunighimu hem xitayning milliy térritoriyelik aptonomiye qanunighimu pütünley xilaptur. Buninggha bir qisim gherb elliri, yeni gollandiye, shiwétsiye, awstraliye, gérmaniye, kanada we amérika qatarliq döletler jiddiy inkas qayturup, xitaygha qarshi zörür diplomatik agahlandurushlar bérildi.”

Isma'il jén'giz sözining axirida yene mundaq dédi: “Türkiyening dölet gérbida tarixta qurulghan 16 türk dölitining bayraqliri we simwoli bar. Shunga türkiye jumhuriyitining re'isi rejep tayyip erdoghan qiyin ehwalda qalghan türk dunyasigha destek bérishi kérek, sherqiy türkistan'gha ige chiqishi kérek! . . .”

Mezkur yighinda ilham toxtigha bérilghan “Türk dunyasi kishilik hoquq mukapati” ni türk dunyasi tetqiqat fondining re'isi gözxan yazghan ependi bilen hon'gariye turan fondining re'isi andrés biro ependi birlikte tarqatti. Mukapat sahibi ilham toxtigha wakaliten en'gliyede turushluq Uyghur pa'aliyetchi rehime mexmut xanim sehnige chiqip tapshurup aldi.

Rehime mexmut xanim söz qilip, mundaq dédi: “Bügünki künde biz Uyghurlarni untumighanliqinglar we hazir xitay türmiside yétiwatqan ilham toxtigha bu mukapatni bérip esligenlikinglar üchün pütün Uyghur türkliri namidin rehmet éytimen. Kashki, bu mukapatni ilham toxti öz qoli bilen tapshurup alghan bolsa idi! emma shundaq déyeleymenki, ilham toxti we Uyghurlar wetinide tutqun qilin'ghan bir milyondin artuq Uyghurning rohi hazir biz bilen birgidur. Men bu muqeddes amanetni ömür boyi qelbimde saqlaymen. Yashisun musteqil sherqiy türkistan! yashisun türk milliti! yashisun turan! . . .”

Axirida ziyaritimizni qobul qilghan hamidxan göktürk ependi “Turan yazghan türk dunyasi kishilik hoquq mukapati” we uning ilham toxtigha bérilishining ehmiyiti toghrisida pikir bayan qildi.

Mezkur murasimda ilham toxtining xitaygha qaritip yazghan “Öz asasiy qanunini depsende qilghan dölet, öz qizigha basqunchiliq qilghan dadigha oxshaydu” dégen meshhur sözi oqup ötülgende yighin ehli qizghin chawaklar chélip alqishlidi.