Xelq'ara insan heqliri künide ilham toxti yene söz témisi boldi

Ilham toxtining qizi jewherning xelq'ara insan heqliri küni féysbukqa yollighan resimi. 2016-Yili 10-dékabir.

10-Dékabir xelq'ara insan heqliri künide, Uyghurlarning qanuniy heqlirini telep qilghini üchün xitay da'iriliri teripidin muddetsiz qamaqqa höküm qilin'ghan Uyghur öktichisi ilham toxtigha erkinlik telep qilish yene söz témisi boldi.

Ijtima'iy taratqulardin féysbok, twitir qatarliqlarda xelq'ara kishilik hoquq teshkilatliri we kishilik hoquq pa'aliyetchiliri we ilham toxtining amérikida oquwatqan qizi jewherning ilham toxtigha erkinlik telep qilghan muraji'etliri élan qilinip, munazire témisi boldi.

Ilham toxtining dunyawi tesir qozghighan shexs bolup tonulushining sewebi heqqide toxtalghan kishilik hoquq pa'aliyetchiliri we Uyghur ziyaliyliri ilham toxtigha baha bérip, ilham toxti öz millitining qanuniy heqlirini telep qilghan bir ziyaliy bolupla qalmastin, belki uning xitaydek diktator dölette erkin pikir qilishqa jür'et qilishtek qeyser rohi, Uyghur dawasining we uning xelq'arada tonulushida alahide rol oynighanliqini bildürüshti.

10-Dékabir dunya kishilik hoquq künide ilham toxti qatarliq xitay türmiside yétiwatqan wijdan mehbuslirigha erkinlik telep qilish chet'ellerdiki kishilik hoquq teshkilatliri pa'aliyetlirining asasliq téma mezmuni boldi.

Bu yil 10-dékabir dunya kishilik hoquq küni munasiwiti bilen xelq'ara kechürüm teshkilati élan qilghan bayanatida, xitay türmiside yétiwatqan wijdan mehbusliridin 2010-yilliq nobél tinchliq mukapat sahibi lyu shawbo ependi, béyjing merkizi milletler uniwérsitétining iqtisad penliri dotsénti ilham toxti ependi qatarliqlargha erkinlik telep qilish alahide tekitlendi. 10-Dékabir küni xelq'ara kechürüm teshkilatining ilham toxtining amérikida oquwatqan qizi jewher ilhamning, dadisigha erkinlik telep qilip élan qilghan chaqiriqi asasida ishlen'gen höjjetlik filimi mezkur teshkilatning tor békiti we féysbok, yutub, twitér qatarliq ijtima'iy tor béketliride tarqitilip munazire qozghidi.

Xelq'ara kishilik hoquqni közitish teshkilati xitay ishliri bölümi diréktori sofi réchardson xanim twitér toridiki inkasida “10-Dékabir xelq'ara kishilik hoquq künidin ibaret bundaq muhim bir künde ilham toxtigha oxshash öz xelqining qanuniy heqlirini tinch yol bilen tili we nutuqliri arqiliq telep qilghini üchünla muddetsiz qamaq jazasigha höküm qilin'ghan bir shexsni xatirilesh, uninggha erkinlik telep qilish peqet xelq'aradiki kishilik hoquq teshkilatliriningla chaqiriqi bilen cheklenmesliki kérek, ilham toxti, lyu shawbolargha oxshash wijdan mehbusliri üchün adalet telep qilish heqqaniyet tuyghusi bar herqandaq bir kishining insaniy burchi!” dégen sözlerni yazdi.

10-Dékabir küni yene, chégrasiz muxbirlar teshkilati, xelq'ara qelemkeshler jem'iyiti, amérika qelemkeshler jem'iyiti, türkiye zhurnalistlar jem'iyiti, ilham toxtini qutquzush guruppisi qatarliq xelq'ara jem'iyetler we dunya Uyghur qurultiyi, amérika Uyghur birliki, Uyghur kishilik hoquq programmisi qatarliqlarmu xelq'ara kishilik hoquq künini xatirilesh munasiwiti bilen élan qilghan bayanat, chaqiriqlirida Uyghurlarning qanuniy heqlirini telep qilghini üchün xitay hökümiti teripidin muddetsiz qamaq jazasigha höküm qilin'ghan wijdan mehbusi ilham toxtini alahide tilgha élip, xitay hökümitidin uninggha erkinlik telep qildi.

Firansiyelik proféssor we kishilik hoquq pa'aliyetchisi mariy holmoz xanim gérmaniyede qurulghan ilham toxti guruppisining qurghuchiliridin biri hem mezkur guruppining mu'awin re'isi.

Radiyomiz ziyaritini qobul qilghan mariy holmuz xanim ilham toxtining xelq'arada tonulghan kishilik hoquq pa'aliyetchisige aylinishi we ilham toxti mesilisining xelq'aralashqan muhim mesililer küntertipige kélishining ehmiyiti heqqide öz qarishini ipadilidi.

Mariy holmoz: “Ilham toxti pikir erkinliki pütünley cheklen'gen xitay dölitide turup, xitay hökümitining Uyghurlar üstidin yürgüzgen barawersiz siyasitini tenqidlep, Uyghurlarning qanuniy heq-hoquqlirini ashkara telep qilghini üchün da'iriler uni muddetsiz qamaq jazasigha höküm qildi. Emma,ilham toxti öz béshigha kélish éhtimali bolghan xewp-xeterlerni bilip turuqluq Uyghurlar uchrawatqan heqsizliqlarni xelq'ara taratqular arqiliq dunyagha anglatti. U elwette xitay hökümitining uningdin öch alidighanliqini, uni eng éghir jazalar bilen jazalaydighanliqini biletti. Emma u, buninggha tamamen teyyar idi. Shunga ilham toxtigha erkinlik telep qilish, Uyghurlar uchrawatqan heqsizliqlarni dunyagha anglitishtila ehmiyetke ige bolup qalmastin, belki pikir erkinliki qattiq chekliniwatqan xitaydek bir dölette mustebit xitay hökümitini puqralarning erkin sözlishi, pikir qilishigha yol qoyushqa mejburlashta intayin muhim ehmiyetke ige” dédi.

2006-Yildin 2013-yilgha qeder ilham toxti qurghan Uyghur biz torining xitay tili sehipiside “Qiran bürküt” texellusida Uyghurlar we Uyghur mesilisi heqqide köpligen mulahize maqalilirini élan qilghan, amérikidiki Uyghur pa'aliyetchisi élshat hesen ependi ilham toxti mesilisining xelq'aralishishidek weziyetke yéqindin diqqet qiliwatqanliqini bildürüp, ilham toxtining xelq'arada tonulushining we ilham toxti mesilisining xelq'aralishining, nöwettiki Uyghur mesilisining téximu keng tonulushida ehmiyiti zorluqini bildürdi.

Türkiyede Uyghur mesilisini anglitishta tonulghan Uyghur pa'aliyetchisi, hamit köktürk ependi ilham toxtining nutuqliri asasida 2014-yili türk tilida neshr qilin'ghan “Ghayem we yolum” namliq eserning türk tiligha terjime qilinip neshr qilinishi we tarqitilishida emgek singdürgen kishilerning biri.

Hamit köktürk ependi radiyomiz ziyaritini qobul qilip, nöwette türkiyede Uyghur mesilisini anglitishta ilham toxti mesilisining alliqachan muhim küntertiplerning birige aylan'ghanliqini we ilham toxti mesilisini Uyghur mesilisi bilen birlikte dawamliq otturigha qoyush, ilham toxti mesilisini türkiy tilda sözlishidighan ottura asiya döletliri, hetta pütün dunya bilidighan muhim mesililerning birige aylandurushqa tirishish kéreklikini bildürdi.

Élshat hesen ependi yene, chet'ellerdiki Uyghur teshkilatlirining ilham toxti mesiliside awan'gart rol oynishi kéreklikini bildürdi.

Élshat hesen ependi sözide, ilham toxti mesilisining xelq'ara kishilik hoquq teshkilatliri we gherb démokratik dölet hökümetliri teripidin otturigha qoyulidighan muhim mesilige aylinip bolghanliqi, eyni yilliridiki jenubiy afriqining meshhur kishilik hoquq pa'aliyetchisi, nobél tinchliq mukapat sahibi nélson mendalani eske salidighanliqini tekitlep, chet'ellerdiki Uyghur teshkilatliri we Uyghur pa'aliyetchilirining Uyghur mesilisini dunyagha anglitishta ilham toxti mesilisini dawamliq otturigha qoyush, ilham toxtini xelq'aralashturushta téximu zor tirishchanliq körsitishi kéreklikini tekitlidi.