Intérpol kishilik hoquq teshkilatlirining tenqid nishanigha aylinip qaldi

Muxbirimiz erkin
2017.08.21
interpol-meng-hongwei.jpg Xitay j x ministirliqining mu'awin ministiri ming xungwéy(otturida) xelq'ara saqchi teshkilati-intérpolning prézidéntliqigha saylan'ghandin kéyin. 2016-Yili 10-noyabir.
www.interpol.int

Italiye saqchilirining bu yil 26‏-iyul küni dolqun eysani soraq qilip, uning italiye kéngesh palatasigha kirishini tosushi, arqidinla shenbe küni ispaniye saqchilirining gérmaniye tewelikidiki bir öktichi türkni tutqun qilishi, intérpolning “Qizil tashliq uqturushi” heqqidiki munazire, tenqidlerni téximu kücheytti.

Gérmaniye bash ministiri anjéla mérkél yekshenbe küni intérpolgha eza bezi döletlerni xelq'ara saqchi teshkilatini suyi'istémal qilish bilen eyibligen. Shu küni gérmaniye kishilik hoquq orgini‏-xeter astidiki xelqler teshkilati bayanat élan qilip, intérpolni derhal islah qilishni, uning qizil tashliq uqturushni dawamliq suyi'istémal qilishigha xatime bérishni telep qilghan.

Xeter astidiki xelqler teshkilati bayanatida, hakimmutleq hökümetlerning “Intérpolni qoral qilip, chet'eldiki öktichilerni qolgha élishi we jimiqturushi bir rezillik” dep körsitip, “Xitay da'irilirining qizil tashliq uqturushni chet'eldiki kishilik hoquq pa'aliyetchilirining erkinlikini sistémiliq chekleshke ishlitip, ularning kespiy pa'aliyitige gheyriy resmiy chek qoyup kéliwatqanliqi”ni tenqidligen.

Mezkur teshkilatning re'isi ulrix déli'us düshenbe radiyomizda intérpol heqqidiki bayanatigha chüshenche bérip, intérpol we uning qizil tashliq uqturushini islah qilish zörürlükini tekitlidi.

U mundaq deydu: “Biz (bayanatimizda) dolqunning mesilisini otturigha qoyduq. Chünki, biz uning noqul shexsi ataq yaki indiwidu'al mesile emes, belki uning minglighan kishilik hoquq pa'aliyetchilirige chétishliq mesile ikenlikini ipadileshni istiduq. Chünki, kishiler da'irilerning xelq'ara qizil tashliq uqturush chiqirip izdishige duch kéliwatidu. Shunga, biz intérpolda islahat élip bérishni, bolupmu uning qizil tashliq uqturush chiqirish tertipini islah qilishini telep qilduq. Chünki, uning qizil tashliq uqturushi ochuq-ashkara emes. Qizil tashliq uqturushtiki kishilerning qandaq asaslargha tayinip uninggha kirgüzülgenliki melum emes. Uning üstige intérpolning qizil tashliq uqturushidiki kishilerni uningdin öchürüwétishke bolmaydu. Shunga, bu yerdiki zor mesile tizimliktiki kishilerning zor qiyinchiliq we parakendichiliklerge duch kélishidur. Bu oxshashla dolqun eysa uzun yillardin béri uchrawatqan mesile. Hazir bu mesile zoriyip, ularning yawropa ittipaqi ichidiki sayahetlirige tesir körsitishke bashlidi.”

Biz düshenbe küni bash shtabi firansiyening lyon shehiridiki intérpolgha we intérpolning amérikidiki ishxanisigha téléfon qilip, kishilik hoquq teshkilatlirining qizil tashliq uqturush heqqidiki tenqidige qandaq inkas bildüridighanliqini sorighan bolsaqmu, biraq héchqandaq jawab alalmiduq.

Intérpolning amérikidiki ishxanisining bir xadimi, özining u teshkilatqa wakaliten söz qilishi muwapiq bolmaydighanliqini eskertip, “Eger so'alingiz bolsa, ulardin biwasite téléfon qilip sorang. Eger siz manga so'alingizni élxet arqiliq ewetip bersingiz, men ulargha yollap béreleymen. Ular élxet arqiliq siz bilen alaqilishidu” dep körsetti. Biraq so'alimizni élxet arqiliq yollighan bolsaqmu, emma intérpolning lyon shehiridiki bash shtabi hazirgha qeder héchqandaq jawab qayturmidi.

Intérpol xitayning bergen uchurigha bina'en dolqun eysagha 2000‏-yillarning bashlirida qizil tashliq uqturush chiqarghan bolsimu, biraq démokratik döletler we xelq'ara teshkilatlar xitayning intérpolgha qizil tashliq uqturush chiqartishi siyasiy gherezlik, dep qarap, uninggha perwa qilip ketmigen idi.

Biraq, bu yil 5‏-ayda uning nyuyork shehiridiki b d t binasida ötküzülgen “Yerlik milletler mesilisi” heqqidiki yighinigha qatnishishining tosqunluqqa uchrishi, bu yil 26‏-iyul italiye kéngesh palatasigha kirishi cheklinip, italiye saqchilirining soraq qilishigha duch kélishi, intérpolning qizil tashliq uqturushigha munasiwetlik, dep qaralghan. Bu weqe xitayning sabiq mu'awin j x ministiri méng xungwéy intérpolning prézidéntliqigha saylan'ghandin kéyin yüz bergen idi.

Pa'aliyetchiler ilgiri méng xungwéyning intérpolgha prézidént bolushigha qarshi chiqqan. Amérikidiki öktichi wéy jingshing ilgiri firansiyening lyon shehiridiki intérpolning bash shtabi aldida axbarat yighini chaqirip, intérpolgha naraziliq bildürgen idi.

Wéy jingshing düshenbe küni ziyaritimizni qobul qilip, eger xelq'ara jem'iyet intérpolgha dawamliq süküt qilsa, ehwalning téximu nacharlishidighanliqini ilgiri sürdi. Wéy jingshing mundaq deydu: “Bu mesile barghanséri éghirliship kétiwatidu. Yalghuz bir xitayla emes, nurghun döletler, xususen türkiyege oxshash hakimmutleq döletlerning hemmisi xelq'ara saqchi teshkilatini qollinip, siyasiy öktichilerni tutqun qilishqa urunuwatidu. Hazir siyasiy jinayetchilerni tutqun qilish xelq'ara saqchi teshkilatining muhim bir wezipisige aylinip qaldi. Eger xelq'ara jem'iyet buninggha dawamliq süküt qilsa, bek yaman ehwal yüz béridu.”

Wéy jingshing, intérpolning hazirqi prézidénti méng xungwéyning burun Uyghur rayonining j x sépide ishligenlikini, Uyghurlarning kishilik hoquqini depsende qilishqa qatnashqanliqini bildürüp, intérpolgha prézidént saylighanda uning kishilik hoquq xatirisige qarash zörürlükini tekitlidi.

U mundaq deydu: “Siz qoyghan bu so'al nahayiti muhim. Bu kishiler aldi bilen saylan'ghuchining salahiyitini qattiq tekshürüshi kérek. Tarixida kishilik hoquqni depsende qilish xatirisi bar bundaq kishilerni hergiz saylashqa bolmaydu. Méning qarishiche, meyli kishilik hoquq kéngishige bolsun, meyli gheyriy hökümet teshkilatlirigha bolsun, uning prinsipi choqum éniq bolushi kérek. U b d t gha oxshash eza döletlerning hemmisi bilet tashlaydighan bolmasliqi kérek. B d t prinsipi bir az chékidin éship ketken. Shunga, b d t da hakimmutleq döletler kichik döletlerni nahayiti asanla özige tartip, oyun oynaydu.”

Lékin xeter astidiki xelqler teshkilatining rehbiri déli'us ependi, intérpolni islah qilishning nazuk mesile ikenlikini bildürdi. U mundaq deydu: “Intérpolni islah qilishni telep qilish nahayiti nazuk mesile. Chünki, uning prézidénti xitay. Biraq shundaq bolsimu, ular qizil tashliq uqturushni islah qilishni xalimisimu, biz yenila islahat qilishni telep qilimiz. Bu arqiliq biz héch bolmisa uning qizil tashliq uqturushini dawamliq suyi'istémal qilip kéliwatqan, xelq'ara sayahet erkinlikige kapaletlik qilish heqqidiki ehdinamilerge emel qilmaywatqan döletlerning tizimlikini turghuzup chiqimiz. Biz buninggha xilapliq qiliwatqan xitay, türkiye we afriqadiki mawritaniyege oxshash nurghun ellerni bu qara tizimlikke kirgüzüshke teyyarliq qiliwatimiz.”

Xelq'ara saqchi teshkilati intérpol 1923‏-yili qurulghan. Mezkur teshkilatning qurulush nizami her qaysi eller saqchi organlirining chégra halqip qéchip yürgen jinayi ishlar jinayetchilirige da'ir uchurlarni almashturush we ularni tutushta öz-ara hemkarliq élip bérishni meqset qilghan idi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.