Рудолф райсер әпәнди: “уйғурлар ирқий қирғинчилиққа қарши хәлқаралиқ тәкшүрүш коллегийәси тәшкил қилиши керәк”

Америкидики “йәрлик милләтләр тәтқиқати мәркизи” ниң тор бетидә йеқинда уйғурларниң хитай һөкүмити тәрипидин ирқий қирғинчилиққа учраватқанлиқи һәққидә бир парчә мақалә елан қилинған иди. Мақалә мәзкур мәркәзниң қурғучи әзалиридин бири, һәм муавин башлиқи доктор рудолф райсер әпәнди тәрипидин йезилған иди. У радийомизниң мәхсус зияритини қобул қилип, ирқий қирғинчилиқ вә уйғурлар һәққидики бир қисим көз қарашлирини ортақлашти.

“йәрлик милләтләр тәтқиқати мәркизи” 1979 ‏-йили америкида қурулған бир мустәқил тәтқиқат вә маарип оргини. Мәзкур орган қурулғандин буян америкидики индианлар вә дуняниң башқа җайлиридики һәрқайси йәрлик милләтләрниң әһваллири үстидә тәтқиқатларни уюштуруш, тәтқиқат темилирини мукапат пули тәминләш һәм шундақла һәрқайси һөкүмәтләр билән һәмкарлишип йәрлик хәлқләрниң мәдәнийәт һәм сәһийә ишлирини яхшилаш қатарлиқ хизмәтләр билән шуғуллинип кәлгән. 

Йеқинда, бу мәркәзниң қурғучи рәислиридин бири болған доктор рудолф райсер әпәнди мәзкур органниң тор бетидә уйғурларниң вәзийити һәққидә бир парчә мақалә елан қилип, уйғурларниң хитай һөкүмитиниң ирқий қирғинчилиқ қилишиға учраватқанлиқини билдүргән иди. Биз доктор райсер әпәндини зиярәт қилип, униң билән бу мәсилә һәққидә сөһбәт елип бардуқ. Райсер әпәнди бизгә: “йәрлик милләтләр тәтқиқати мәркизи” уйғурларниң мәсилиси билән тонушқили хели йиллар болған болсиму, әмма өткән йилидин етибарән шәрқий җәнубий асиядики чаңма қатарлиқ йәрлик милләтләр үстидә тәтқиқат елип бериш җәрянида уйғур мәсилиси билән техиму йеқиндин тонушқанлиқини ейтти. 

У мақалисидә хитай һөкүмитиниң нопуси 11 милйондин ашидиған уйғурларға өзиниң ана юрти болған уйғуристанда мәдәнийәт қирғинчилиқи йүргүзүватқанлиқини, әмма хәлқара җәмийәт буниң алдини елиш, тохтитиш вә яки бу җинайәт үстидин дава қилиш үчүн һечнемә қилмайватқанлиқини билдүргән иди. У мақалисидә уйғурлар диярини “уйғуристан” дәп атиған.

Биз униңдин хитайниң уйғурларға қарита “мәдәнийәт қирғинчилиқи йүргүзүватқанлиқи” қаришини оттуриға қоюшиниң сәвәбини соридуқ. Доктор рудолф райсер әпәнди буниңға җаваб бериш үчүн алди билән бирләшкән дөләтләр тәшкилатиниң “ирқий қирғинчилиқ” дегән аталғуға бәргән изаһатиға қараш керәкликини билдүрди. У мундақ деди: “бирләшкән дөләтләр тәшкилати 1948‏-йили ирқий қирғинчилиқ дегән аталғуни қобул қилған. Әмма у бу аталғуни қобул қилғанда асаслиқ натсистларниң 1937 ‏-йилидин 1945-йилиғичә болған арилиқтики6 милйондин ошуқ йәһудий қатарлиқ гуруппиларға қилған һуҗумлири вә қәтли қилишлирини көздә тутқан. Шуңа б д т ниң ирқий қирғинчилиқ һәққидики келишиминиң асасий қурулмиси пәқәт зор көләмдики зораванлиқ вә қәтли қилиш қатарлиқларни асас қилғанлиқи үчүн ирқий қирғинчилиқниң биринчи басқучи болған мәдәнийәт қирғинчилиқини әрз қилиш үчүн бир қануний асас яритилмиған. Шу вәҗидин, хитай һөкүмитиниң нөвәттә уйғуристанда йүргүзүватқан мәдәнийәт қирғинчилиқи давам қилмақта вә бу бизгә юқиридики бу қанунниң ирқий қирғинчилиқниң әсли мәниси бойичә қайта өзгәртилишкә еһтияҗи барлиқини көрситип турмақта”. 
Мәлум болушичә, “ирқий қирғинчилиқ” дегән бу аталғу әсли полшалиқ адвокат вә қануншунас рафаил лимкин тәрипидин тунҗи болуп оттуриға қоюлған болуп, у “ирқий қирғинчилиқ” дегән сөзни изаһлиғанда ирқий қирғинчилиқни икки басқучқа бөлүп чүшәндүргән. Биринчиси, мәдәнийәткә бузғунчилиқ қилиш вә у мәдәнийәтниң орнини мәҗбурлаш вә һуҗум қилиш арқилиқ йөткиветишкә урунуш, мәдәнийәтниң муһим қисми болған маарипни, тилини өзгәртишкә урунуш вә иқтисадий мәнпәәтләрдин чәткә қеқиш қатарлиқларни өз ичигә алидикән. Рафаил лимкинниң қаришичә, ирқий қирғинчилиқниң иккинчи басқучи болған җисманий зораванлиқ яки қәтли қилиш көпинчә һалларда мәдәнийәткә қилинған һуҗумға әгишидиған болуп, мәдәнийәт қирғинчилиқи болған икән, тәбиий һалда қәтли қилиш келип чиқиду. Шуңа ирқий қирғинчилиқни изаһлиғанда бу иккисини айрип қарашқа болмайду. 

Рудолф райсер әпәнди сөзидә уйғур елидә нөвәттә давам қиливатқан “йепиқ тәрбийиләш мәркәзлири” вә шундақла уйғурларни дини радикаллиқ һәм террорлуққа бағлап туруп җазалаш қатарлиқ васитиләрни дәл уйғурларға қаритилған мәдәнийәт қирғинчилиқиниң нәтиҗилири дәп қарашқа болидиғанлиқини билдүрди вә: “мана бу нуқтидин чиқиш қилип ейтқанда, хитай, русийә қатарлиқ дөләтләр өз ичидики милләтләрни руслаштуруш вә хитайлаштуруш сиясәтлири йүргүзүш арқилиқ һәм шундақла йәрлик милләтләр олтурақлашқан районларда атом синиқи қилиш арқилиқ аллиқачан ирқий қирғинчилиқниң биринчи вә иккинчи басқучлири билән шуғулланди җүмлидин ирқий қирғинчилиқ елип барди” деди.

Ундақта чәтәлләрдики уйғурлар вә уйғур тәшкилатлири қандақ қилиш керәк? рудолф әпәнди сөзидә буниңға мундақ дәп җаваб бәрди: “йәрлик милләтләрниң һаятлиқ мәнбәси болуп келиватқан земинларниң екологийилик муһитини булғашму ирқий қирғинчилиқниң бир түри һесаблиниду. Шуңа һазирқи шараитта муһит қирғинчилиқи вә мәдәнийәт қирғинчилиқидин ибарәт бу икки уқумниң дәрһал хәлқаралиқ қанунларға киргүзүлүши вә у ирқий қирғинчилиқ җинайити дәп тонулуши керәк. Һазир мушу икки уқумни мәвҗут болған хәлқара қанунға қошуп киргүзүш үчүн паалийәт қиливатқан шәхсләр вә органлар мәвҗут. Мениң тәвсийә қилидиғиним, уйғурлар өзи ирқий қирғинчилиқ вә инсанлиққа қарши җинайәт мәсилисидә мустәқил хәлқаралиқ тәкшүрүш коллегийәси тәшкил қилип, бу мәсилигә қизиқидиған дөләтләр һөкүмәтлири билән һәмкарлашса болиду. Уйғурлар өзи хәлқаралиқ тәкшүрүш коллегийәси тәшкил қилалайду. Мән тамамән мумкин дәп қараймән. Чүнки уйғурлар 11 милйон нопусқа игә, миң йиллардин бери мәвҗут болуп кәлгән, өз-өзини идарә қилиш иқтидариға игә болған бир хәлқ. Шуңа мән уйғурларни өз күчи асасида һәрикәт қилалайду дәп қараймән.”