Uyghurlargha qaritilghan isim qoyush cheklimisi küchlük naraziliq peyda qildi

Uyghur rayon da'iriliri yéqinda bir uqturush chiqirip, yéngi tughulghan balilargha mujahid, muhemmed, baghdat, türkizat, süriye, medine qatarliq 29 xil isimni qoyushni chekligen idi. Bu heqtiki xewer istansimiz teripidin tarqitilghandin kéyin küchlük inkas qozghidi.

Xelq'ara kishilik hoquqni közitish teshkilati bu heqte mexsus bayanat élan qilip, xitay hökümitining herikitini eyiblidi. Mezkur teshkilatning xitay ishliri diréktori sofi richardson seyshenbe küni élan qilin'ghan bayanattiki sözide isim qoyushning herbir ata-anini hayajan'gha salidighan, xususiy bir ishliqini eskertip, buni xitay hökümitining “Dini radikalliqqa qarshi turush dégen namda dini erkinlik hoquqini cheklesh herikitining eng yéngi bir misali” dep körsetti. U bügün radi'omiz ziyaritini qobul qilip mundaq dédi: “Menche bu xitay hökümitining Uyghurlarning özi qilishqa tamamen hoquqluq bolghan bir ishnimu kontrol qilish we cheklesh üchün alghan tedbirlirining biri. Xitay hökümiti bu arqiliq Uyghur élidiki islam dinining tesirini yoqatmaqchi boluwatidu. Biraq bu menche intayin exmiqane we qarshiliq peyda qilidighan bir heriket. Bu meyli xitay qanunlirida bolsun meyli xelq'ara qanunlarda bolsun héchqandaq bir asasqa ige emes. Bu tedbir Uyghurlarni xitay hökümitige sadiq qilish emes eksiche, peqet Uyghurlarning özliri yashawatqan jem'iyetke yatlishishini, u jem'iyetni inkar qilishini yenimu kücheytiwétidu, xalas” dédi.

Amérika Uyghur birleshmisining re'isi élshat hesen ependimu bu heqte toxtilip, Uyghurlar tarixtin béri qoyup, Uyghur medeniyitining bir parchisigha aylinip ketken isimlarnimu cheklesh arqiliq özlirining Uyghurlarni xitaylashturush arzusini namayan qilip bergenlikini éytti.

Amérikidiki Uyghur kishilik hoquq qurulushining tetqiqatchisi hénriy shajéski“Uyghur medeniyitining bir parchisigha aylan'ghan bu isimlarni cheklesh bilen Uyghur élide muqimliq yaritish arisida qandaq bir munasiwet barliqi kishini oylanduridu”, dédi. U sözide “Menche bu xitay hökümitining Uyghurlarning xususiy hayatigha qanchilik derijide arilishiwalghanliqining küchlük namayendisi. Hazir Uyghurlarning hayatining héchqandaq bir qismi xitay hökümitining siyasetliridin xaliy emes. Xitay hökümiti chekligen bu isimlar Uyghurlar uzun yillardin béri qollinip kelgen, Uyghur medeniyitining bir qismigha aylan'ghan isimlardur. Méni oylandurghini, xitay hökümiti bu isimlarni cheklesh bilen Uyghur élide muqimliq yaritish arisida qandaq bir baghlinish qurup chiqqandu. Xitay némishqa buning eksiche isimlarni cheklisek Uyghur élide bixeterlikni qoghdiyalaymiz, dep qaraydu emeliyette bundaq siyasetler naraziliqni yenimu kücheytishtin bashqa ishqa yarimaydu”.

Xitay da'iriliri teripidin élan qilin'ghan belgilimide, eger yuqiridiki tizimlikte orun alghan cheklen'gen isimlar qoyulghan balilar bolsa bu balilarning nopusqa élinmaydighanliqi we ularning ma'arip - sehiye xizmetlirigimu érishelmeydighanliqi eskertilgen idi.

Sofi richardson xanim xitay hökümiti eger buni ijra qilghan teqdirde, öz qanunlirining obrazigha éghir tesir yetküzidighanliqini bildürdi. U mundaq dédi: “Eslide bir kishi eger balilirigha cheklen'gen isim qoyghanliqi üchün balisini nopusqa alduralmisa, mektepke tizimlitalmisa uning eslide xitay qanunlirigha asasen hökümetni xususiy hoquqlirigha tajawuz qilish bilen erz qilishqa hoquqluq. Biraq bu yerde xitaydiki sotlar özliri békitken qanunlargha emel qilamdu? dégen mesile bar. Chünki xitaydiki edliye musteqilliqining ehwali hemmimizge ayan. Xitay hökümiti mushundaq bir uqturushni élan qilish arqiliq alliqachan xitay qanunining obrazigha ziyan bérip boldi. Xitay hökümitining eqlini ishlitip, yuqiridiki uqturushtiki mezmunlarni emeliyleshtürmeslikini ümid qilimen. Qalghinini aldimizdiki künlerde körimiz”

Xitay hökümitining Uyghur balilirigha qoyushqa bolmaydighan isimlar tizimliki deydighan uqturushni tarqitishi xelq'ara metbu'atlardimu küchlük inkas qozghighan idi. Bu xewer “Nyuyork waqti”, “Maliye waqti”, “Muhapizetchi”, “Musteqilliq” gézitliride xitay hökümitining Uyghurlargha qiliwatqan bésimini ashurup, balilirigha qandaq isim qoyush -qoymasliqnimu belgilep bériwatqanliqini bildürdi.