Bérlindiki xitay elchixanisi aldida körsitilgen “Jaza lagéri tiyatiri”

Hawa birdinla buzulup, sharqirap yamghur yéghishqa bashlidi. Yamghurdin kéyin uzaq ötmeyla, derya tereptin muzdek shamal kélishke bashlidi. Köwrük üstidiki piyadiler yolida bir ayal, üch er kishi bolup, jem'iy töt adem tizlinip olturatti. Ularning qol béghishliri arqigha qilinip pilastik yip bilen mehkem baghlan'ghan idi. Putliri bolsa oshuqidin bir birige chétilghanidi. Bir gundipay “Mehbuslar” ni ittiretti, tépétti, yerge bésip yumilitatti.

Yan terepte qoyulghan sanduq sheklidiki ikki karnaydin in'gliz, gérman we Uyghur tillirida yuqiri awazliq shawqun-sürenler yangrimaqta idi. Uningda xitayning inqilabiy naxshiliri qoyulup, shi jinping medhiyelenmekte, xitayda kommunistik idiyedin bashqa héchqandaq bir idiye yaki diniy étiqadning yoqluqi heqqidiki teshwiqatlar körsitilmekte idi.

Bir nechche qedem yiraqliqta töt burjeklik bir chédir tikilgen bolup, chédir etrapi xitay hökümitige qarshi sho'arlar yézilghan pilakatlar bilen tolghan idi. Chédirning ay-yultuzluq kök bayraq lepildep turatti. Béshigha keshtilik Uyghur doppisi kiyiwalghan ottura boyluq bir türk ayal Uyghurlarning nöwettiki échinishliq ehwali bésilghan teshwiqat waraqlirini tarqatmaqta idi. Uning bir qanche hemrahliri yoldin ötkenlerge yerde olturghan “Mehbuslar” ni körsitip, ularning milyonlap Uyghurlar naheq qamalghan jaza lagéri hayatini bir nechche minut sinap béqishini tewsiye qilmaqta idi. Ularning sözlirige heyran bolghan yoluchilarning beziliri aldirashliqini éytip kétip qalatti. Beziliri maqul bolup, chédir ichige qoyulghan mehbus kiyimlirini kíyip, qol-puti baghlan'ghan halda nem yerge tiz chöketti.

Bu “Lagér” Uyghur diyaridin tolimu yiraqlarda, yeni gérmaniye paytexti bérlindiki xitay elchixanisi jaylashqan kochidiki köwrük üstige qurulghan idi.

Biz keshtilik doppa kiygen türk xanimning qéshigha bérip, uning sözlirige qulaq salduq: “Bu pa'aliyetni pilanlashtiki meqsitimiz shuki, Uyghur qérindashlirimiz duch kéliwatqan zulumlarni tashqi dunyagha anglitidighan bir awaz bolushqa tirishmaqtimiz. Biz hajiwat teshkilati bolush süpitimiz bilen Uyghurlarning ‛sizni biz üchün urushqa qatnishing démiduq, emma bizning awazimizgha, nidayimizgha qulaq séling we qolingizdin kelse anglimighanlargha angliting‚ dégen telipini qobul qilduq. Ular üchün awaz chiqiridighanliqimizni, her waqit ularning yénida ikenlikimizni bildürmekchi bolduq. Hajiwat teshkilatining özige xas ish pirinsipi bolghan sen'et nomurliri arqiliq Uyghur qérindashlirimiz uchrawatqan zulum we naheqchiliklerni bilmigenlerge bildürüshke atlanduq. Biz bu pa'aliyet üchün heptilerdin béri teyyarliq qilduq. Biz gérmaniyening köln, myunxén, hamburg, frankfurt, bérlin dégendek oxshimighan sheherliridin kelduq. Biz bu pa'aliyitimizni etigen sa'et yettide bashlighan iduq. Dostlirimiz shuningdin béri mana mushu halette olturuwatidu. Meqsitimiz bashqa yerdiki insanlarmu Uyghurning azablirini hés qilip baqsun, ularni bu chidighusiz azabtin baldurraq qutquzushqa aldirisun, déyishtin ibaret.”

Bu teshkilatning mes'uli xalil erdem ependi bügünki pa'aliyitini orunlashturushtiki sewebler heqqide toxtilip mundaq dédi: “Sherqi türkistanda yüz bériwatqan paji'elerni héchqandaq bir dölettiki zulumlar bilen sélishturghini bolmaydu. Insanlar peqetla musulman bolghanliqi we özining assimilyatsiye qilinishini qobul qilalmighanliqi üchünla jaza lagérlirigha bend qiliniwatidu. Ular xitay dölet bashliqlirini medhiyeleshke, xitay kompartiyesige sadaqet bildürüshke, öz diniy-étiqadidin waz kéchishtek mejburliniwatidu. Biz 21-esirde insaniyet tesewwurigha sighmaydighan bu réyalliqni özimizge xas uslub bilen, yeni tiyatir sheklide sehnileshtürüp bashqilargha körsitiwatimiz. Bundaq naheqchilikke qarita qandaq mu'amile qilishni her bir adem öz wijdanidin sorisun.”

Bügünki tiyatirda mehbus rolini alghan xalil erdem ependi yene mundaq dédi: “Bizning bügün bu yerde rol élish éhtiyajidin tartqan azabimiz Uyghur qérindashlar tartiwatqan azabning yüzdin birigimu teng kelmeydighanliqini bilip turuwatimiz. Emma biz bu rol arqiliq ularning azablirining qaysi derijige yétiwatqanliqini az bolsimu tesewwur qilaliduq. Töt sa'et jeryanida azraq midirlisaqla pütün bedinimiz chidighusiz aghridi. Achliq we ussuzluq, uning üstige bezen yamghurda qélish tolimu azabliq. Emeliyette bundaq tiyatir oyunini oynashning özimu azabliq.”

Bügünki bu pa'aliyetni hajiwad teshkilati bilen birlikte teshkilligen sherqi türkistan yawropa birlikining mu'awin re'isini eqide xanimmu uzun yol bésip myunxén shehiridin bérlin'gha kélip bu tiyatirda rol alghanidi. U ziyaritimizni qobul qilip mundaq dédi: “Men u yerde yighlap olturdum. Biz mushu soghuq yamghurluq hawada besh sa'et olturduq. Hemme yérimiz aghridi. Wetendiki qérindashlirimizni oylisam ichim sérilidu.”

Hajiwat teshkilati gérmaniyening her qaysi jaylirida yashaydighan sen'et we medeniyet heweskarliri öz'ara teshkillinip uyushqan, saye chüshürüsh usuli ariliq oynilidighan tiyatir heweskarliri jem'iyitidur. Bu jem'iyet ötken yili qurulghan bolup, qisqighine waqit ichide élip barghan qiziqarliq we chongqur mezmunluq pa'aliyetliri bilen keng tamashibinlarning alahide alqishigha érishken. Bu jem'iyet insan heqlirini qoghdash we teshwiq qilish ishlirighimu alahide étibar bérip kelmekte.