Хитай даирилири уйғур елида җәсәт көйдүрүш орунлири қурулушини җиддий елип бармақта (3)

Хәлқаралиқ ахбаратларда хитайниң уйғур районида қурған лагерлири 2‏-дуня уруши дәвридики натсистлар” йиғивелиш лагерлириға селиштурулуватқан бир мәзгилдә хитайниң 9 җайда йеңи җәсәт көйдүрүш завути қурмақчи болуватқанлиқи һәтта үрүмчидики ялғуз бир җәсәт көйдүрүш орниғила 50 нәпәр қоғдиғучи хадим қобул қилмақчи болуватқанлиқиға даир учурлар тиветтер қатарлиқ иҗтимаий таратқуларда кәң тарқитилмақта бу тема йәнә икки күндин буян хитайниң уйғур елида “йиғивелиш лагерлири” ни қуруши қатарлиқ уйғурларға қаратқан сиясәтлирини көзитип мақалә елан қилип келиватқан хәлқарадики мутәхәссисләрниңму җиддий диққитини қозғимақта.

Тиветтерда бу һәқтә муназирә қилишқан көзәтчиләр буни көп санда уйғурларни қамивалған лагерлири билән бағлап тәһлил қилғанда, хитайниң нөвәттики мәқситиниң шүбһә пәйда қилидиғанлиқини оттуриға қоюшмақта.

Уйғурларға мунасивәтлик тәтқиқатлири вә мулаһизә мақалилири билән көзгә көрүнгән германийәлик мутәхәссис, явропа мәдәнийәт вә технологийә институтиниң лектори адриян зенизниң тиветтер бетидә елан қилинған буниңға даир учурлар көплигән кишиләрниң диққитини қозғимақта.

У хитай даирилириниң бир җәсәт көйдүрүш орниғила 50 нәпәр қоғдиғучи қобул қилмақчи болғанлиқи, қоғдиғучи намзатлириға күч қуввәтлик вә қорқумсиз болуш шәртини қоюши қатарлиқларни алаһидә диққәт қозғайдиған гуманлиқ нуқтилар дәп әскәрткән. У йәнә әгәр хитай даирилири “әркин асия радиоси” да хәвәр қилинғандәк лагерлардин чиққан җәсәтләрни аилисигә қайтурмиғанда, бу хитайниң лагерда өлгәнләрниң өлүм сәвәбини йошуруватқанлиқини ипадиләйду шундақла бу җәсәтләрни бир тәрәп қилишта мәхсус қоғдиғучиларға еһтияҗи болиду,” дегән қияслирини оттуриға қоюп өткән.

Хитайниң қорқунчлуқ лагерлиридин башқа бу хил җәсәт көйдүрүш орунлирини қурушиға ипадисини билдүрүшкән бир қанчә мутәхәссисләрму бу гуманлиқ нуқтиларниң хәлқара җамаәтниң диққитини тартишқа тегишлик җиддий мәсилә икәнликини оттуриға қойған.

Иҗтимаий алақә торлиридики мунасивәтлик учурларға қариғанда, үрүмчидики 50 нәпәр қоғдиғучи хадим қобул қилиш елани чиқарған орун үрүмчи сайбағ районидики “тоққуз әҗдиһа истираһәт бағчиси” дәп нам қоюлған җәсәт көйдүрүш-дәпнә ишлири мулазимити бирләшкән зор көләмлик қәбристанлиқ икән. Бу йәр биңтуән башқурушидики төт әтрапи тағ билән оралған хилвәт җайға ясалған икән.

Уйғурлар вәзийитигә көңүл бөлүп келиватқан, хитайдики қанунсиз орган содиси һәққидә тәтқиқат елип бериватқан етан гутман әнглийәдин телефон зияритимизни қобул қилип, бу хилдики ғулғула вә учурларда өзидә гуман қозғиған нуқтиларни әскәртип өтти. У мундақ деди:
“хитайниң тағ арисида хилвәт җайларға җәсәт көйдүрүш орунлирини қуруши вә бир орунғила 50 қоғдиғучиға еһтияҗлиқ болуп қелиши җәсәтләрни бир тәрәп қилишниң мәхпийликини көрситиду.”

1997- Йилидики “ғулҗа вәқәси” дә тутулған уйғур мәһбусларниң ички әзалириниң хитай сақчилири тәрипидин еливелинғандин кейин җәсәтлириниң мәхпий бир тәрәп қилинғанлиқи һәққидә ениқ испатлар барлиқини тәкитлигән гутман әпәнди йәнә “илгири хитай һөкүмити ички әзалирини еливалған фалунгоңчилар вә бир қисим сиясий җинайәтчиләрниң җәсәтлирини көйдүрүп йоқатқан. Нөвәттә җәсәтлири аилисигә қайтурулмайватқан вә лагерда өлгәнләрниң җәситиниму шундақ көйдүрүп бир тәрәп қилиши еһтималдин йирақ әмәс дәп қараймән. Чүнки көйдүрүш хитай һөкүмитиниң пакитларни йоқитиш пиланиға мас келиду. Җәсәт күлидин өлгүчиниң еғирлиқини мөлчәрләштин башқа һечнемә ениқланмайду. Бу арқилиқ лагердикиләргә қийин қистаққа алған сақчиларниң җинайитиниму йепиветәләйду. Шуңа җәсәт көйдүрүш орунлирини қурушиға даир таратқулардики ғулғула вә шундақла хитай өзи тарқатқан мунасивәтлик испатларни бирләштүргәндә һәқиқәтән арамимни бузмақта,” деди.

Гутман әпәнди йәнә мунуларни илгири сүрди: “хитай һөкүмитиниң лагерларни қурғандин башқа һәр бир уйғур аилисигә бирдин хитайни орунлаштуруши, барлиқ уйғурларниң д н а әвришкилирини йиғиши, пүтүн җайда инсанларни көзитәләйдиған сақчи дөлитидәк башқуруш системиси бәрпа қилинған бир шараитта хитайниң пүтүн уйғурларға қирғинчилиқ елип беришиниң һаҗити қалмиди. Әмма мушундақ бир вәзийәттә җәсәт көйдүридиған бу орунларни қуруш арқилиқ уйғурларни қорқутуп агаһландуруватқан болуши мумкин, әмма лагерлардики уйғурларниң аилисигә қайтурулмайватқан, өлүш сәвәби ениқ болмиған җәсәтләрни бир тәрәп қилип өзлириниң җинайәт пакитлирини йоқ қилиш үчүн бу җайлардин пайдилиниш еһтималини йоқ дегили болмайду.”

Гутман әпәнди бу җиддий гуман қозғайдиған мәсилә һәққидә учурларни йиғип, хитайдики орган содиси вә кишилик һоқуқ мәсилилиригә көңүл болуватқан барлиқ хәлқаралиқ орунларға йәткүзидиғанлиқини, өзиниң хитайдики орган йөткәш мәсилисигә аит тор бетигиму чаплайдиғанлиқини шундақла келәр һәптә прагадики чех дөләт мәҗлисидә хитайдики орган йөткәш мәсилиси һәққидики испатлиқ йиғинда оттуриға қойидиғанлиқини билдүрди.

Кишилик һоқуқ тәтқиқатчиси мая ваң хитайниң уйғур елигә қурған лагерлири һәққидики мақалисидә лагердикиләрниң санини 800 миң дәп мөлчәрлигән болса, уйғур мәсилиси тәтқиқатчиси тимусий гирусниң 500 миң билән 1 милйон арисида дәп мөлчәрлигән.

Адреан зенз 13‏-июн күни “албаваба” намлиқ бир оттура-шәрқ ториниң зияритини қобул қилип хитайниң уйғур елидики “йиғивелиш лагерлири” ға қамалғанларниң бир милйон 100 миңға йеқинлишидиғанлиқини, бу санниң райондики қурамиға йәткән мусулманлар нопусиниң 10 пирсәнти яки 11 пирсәнтини тәшкил қилидиғанлиқини билдүргән.

Хитай һөкүмити һазирға қәдәр “йиғивелиш лагерлири” ниң мәвҗутлуқини инкар қилип кәлгәндин сирт йәнә лагерларға сәвәбсиз қамивалғанларниң сани, уларниң қачан қоюп беридиғанлиқи вә яки қандақ бир тәрәп қилидиғанлиқи һәққидиму һечқандақ мәлумат бәрмиди. Даириләрниң уйғур диярида давам қиливатқан қаттиқ бастуруш сиясәтлири қаттиқ қорқунч пәйда қиливатқан бу сирлиқ лагерларниң узун муддәт давамлишидиғанлиқидин бешарәт бәрмәктә.